Materiał ten jest dostępny również w języku ukraińskim
9 i 10 marca to dni, które Ukraińcy na całym świecie poświęcają pamięci Tarasa Szewczenki. Z tej okazji w Ukraińskim Domu w Warszawie odbyło się spotkanie zatytułowane „Szewczenko na Majdanie”. Jego uczestnicy zastanawiali się, dlaczego ukraiński wieszcz stał się patronem demonstrujących przeciwko reżimowi Janukowycza i jaki jest wizerunek oraz znaczenie postaci współczesnego Kobziarza.
Podczas wydarzeń na Majdanie sztuka odgrywała bardzo ważną rolę. Ukraińskie demonstracje często miały formę happeningu (sztuki demonstracji). Był to w pewnym sensie triumf artystycznego ducha nad systemem brutalnej władzy. W artystycznych procesach na Majdanie duże znaczenie miało pojawienie się twórczości i postaci Tarasa Szewczenki. Należy pamiętać, że w tych dniach obchodzono 200 rocznicę urodzin ukraińskiego Kobziarza.
W 2014 roku Ukraiński Instytut Pamięci Narodowej wydał książkę zatytułowaną „Sztuka na barykadach”. W publikacji zebrano wspomnienia i refleksje literatów, muzyków, artystów oraz innych działaczy kultury i sztuki, reprezentujących różne gatunki, rodzaje i kierunki, którzy nie pozostali obojętni na wydarzenia zimy przełomu 2013 i 2014 roku. W książce zastanawiają się oni nad znaczeniem sztuki w akcjach protestacyjnych, a także dzielą się osobistymi doświadczeniami tego, co przeżyli podczas Rewolucji Godności.
Zdaniem doktor nauk humanistycznych, literaturoznawczyni, kierowniczki Pracowni Badań nad Ukraińską Tożsamością na Uniwersytecie Warszawskim Katarzyny Jakubowskiej – Krawczyk, na Szewczenkę należy spojrzeć w znacznie szerszym kontekście, niż tylko jako na poetę. Polska kulturolog jest autorką ponad dziesiątki artykułów na temat twórczości ukraińskiego wieszcza, a obecnie publicystka bada literaturę Majdanu.
„Taras Szewczenko stał się symbolem rozwoju ukraińskiej kultury i świadomości narodowej. Moje pierwsze prace związane z tematem Szewczenki były poświęcone przede wszystkim jego tyrtejskiej (patriotycznej) poezji i temu, jak Szewczenko, czerpiąc natchnienie z wielowiekowej literackiej tradycji, wpływał na formowanie ukraińskiej tożsamości w pierwszej połowie XIX wieku, gdy w Europie rodziły się współczesne narody” – zaznaczyła Katarzyna Jakubowska – Krawczyk.
Taras Szewczenko już od dawna był dla Ukraińców symbolem walki, a Majdan jedynie to potwierdził. Rewolucyjna poezja Kobziarza po raz kolejny stała się motorem do działania na rzecz zmian nad Dnieprem. Pozostało jedynie wszystko uporządkować i wyodrębnić kilka płaszczyzn, na których Szewczenko znów staje się jednym z duchowych liderów ukraińskiego powstania. Katarzyna Jakubowska – Krawczyk wskazała kilka zasadniczych cech fenomenu postaci poety:
„To sama biografia Szewczenki, jego postać. Znamy trudne życiowe losy poety, ale często w tej historii zatraca się niesamowita zawziętość Szewczenki do ich podołania. Przypomnijmy, jaki wysiłek włożył, aby wcielić w życie swe marzenia oraz ideały, ile przeszkód musiał pokonać. Dla współczesnego człowieka, który napotyka obecnie znacznie mniejsze problemy, niż te z którymi zmierzał się Szewczenko, jest on doskonałym wzorcem w warunkach walki o wolność, niezależność w sferze osobistej i narodowej. Jeszcze jednym ważnym etapem życia Szewczenki było formowanie jego patriotycznego i rewolucyjnego ducha. Wprost trudno uwierzyć, że osoba, która urodziła się w rodzinie chłopa pańszczyźnianego, mogła tak wiele osiągnąć, nie tylko w wymiarze literacko – rewolucyjnym”.
Publicystka uważa, że w sferze społecznej, kulturalnej i politycznej Taras Szewczenko dorównywał europejskim standardom. Potwierdza to, między innymi jego udział w Bractwie Cyrylo i Metodego. Z tego powodu po raz kolejny trafił do niewoli. Mówiąc o twórczości Szewczenki, Katarzyna Jakubowska – Krawczyk wskazała trzy elementy składowe:
„Po pierwsze, Szewczenko ocenia carską władzą, krytykuje faktyczny stan spraw, bardzo dokładnie opisuje choroby społeczne tych czasów. Ale także pokazuje, że zmiana takiego stanu rzeczy jest możliwa, możliwy jest początek rewolucji polegający na wewnętrznych zmianach, zmianach na poziomie ducha: ludzie powinni dojrzeć do tego, aby zmieniać się wewnętrznie, aby wówczas móc zmienić to, co jest na zewnątrz. Pisze o tym w wielu wierszach, między innymi w „Martwym i żywym”, gdzie bardzo ostro krytykuje postawę swych rodaków i daje bardzo konkretne recepty na zmiany. I dopiero na trzecim etapie jest krwawa rewolucja, dosłowne łapanie za noże, zrywanie kajdan i odnowiona niepodległość”.
Podczas Rewolucji Godności Taras Szewczenko był powszechnie przedstawiany w bardzo różnych formach: nie tylko tradycyjnej, kanonicznej, ale także współczesnej, postmodernistycznej, często prowokującej i dla wielu osób oburzającej. Jak podkreśliła polska literaturoznawczyni, sztuka, która porusza ideologiczną i społeczną problematykę, stała się jednym z instrumentów walki na barykadach:
„Na Majdanie Szewczenko był obecny w bardzo różnych formach: graffiti, na obrazach, plakatach w połączeniu z cytatami z jego poezji z zawołaniem do walki, rewolucji. Szewczenko stał się jednym z uczestników Majdanu. Na barykadach przedstawiono także bardzo kontrowersyjną i niejednoznaczną serię wizerunków wieszcza, która wywołała gorące emocje, ale jest bardzo ciekawa dla kulturoznawcy. Ten cykl był szczególnie bliski młodemu pokoleniu, które wcześniej chłodno odnosiło się do Szewczenki, bardziej jako poety, który gdzieś tam kiedyś był i który nie jest poetą tu i teraz. Były to plakaty i grafiki, na których ukraiński Kobziarz jest przedstawiany w bardzo różny sposób, w odniesieniu do wielu poziomów kultury masowej. Artyści przedstawiali Szewczenkę, nadając mu współczesny, prowokujący wizerunek, starając się ukazać jego atrakcyjność w odniesieniu do innych współczesnych artystów. Tego typu wyobrażenia, uzupełnione cytatami z wierszy Szewczenki, miały skłonić do refleksji, wywołać emocje, zmusić do przygotowania do wewnętrznych zmian, rewizji swych poglądów. Był to na przykład Szewczenko – chuligan, który łamie prawo, ale nieludzkie prawo stojące w sprzeczności z chrześcijańskimi wartościami. To także gotowy do walki Szewczenko, w bandance na barykadach. Inne wyobrażenia: Szewczenko na skuterze, Szewczenko – świniopas, Szewczenko – superman, Szewczenko – policjant drogówki, Szewczenko – Che Guevara, Szewczenko – kosmonauta. Taka sztuka miała przede wszystkim szokować i oburzać, niż przedstawiać wartości estetyczne. Wyobrażenia graficzne Szewczenki są jednak dowodem na to, że młode pokolenie także odnajduje w jego postaci bohatera swego czasu”.
Należy wspomnieć, że Szewczenko był obecny na Majdanie nie tylko wizualnie. Jego wiersze regularnie płynęły ze sceny, także w formie muzycznych kompozycji, które dodawały bojowego ducha, odwagi, „rozgrzewały” uczestników Majdanu i dodawały sił do kontynuacji walki o fundamentalne wartości. Zdaniem Katarzyny Jakubowskiej – Krawczyk wielkość Szewczenki polega na tym, że jego twórczość jest aktualna w każdym czasie i nie można go jednoznacznie zaszufladkować.
„Gdyby spróbować to zrobić – wówczas jego siła się zmniejszy. Waga Szewczenki polega na tym, że jest on nierozerwalnie związany z ukraińską tożsamością. Podczas Majdanu dużej wagi nabrały wypowiedzi ukraińskiej inteligencji, której przedstawiciele stwierdzali, że Majdan zmusił ich do ponownego zrozumienia Szewczenki, sięgnięcia po „Kobziarza”, aby nie stał po prostu na honorowym miejscu na półce, przeczytania go i adaptowania do obecnej sytuacji, osobistej wrażliwości na danym etapie. Majdan zmusił do ponownego odkrycia Szewczenki. Geniusz poety polega na tym, że w jego utworach można znaleźć odpowiedzi na wiele aktualnych pytań i problemów. Jest uniwersalny nie tylko dla Ukraińców, ale i dla całego świata” – podsumowała Katarzyna Jakubowska – Krawczyk.
Przygotował Taras Andruchowycz