Oksana Zabużko jest jedną z najbardziej znanych ukraińskich pisarek w Polsce. W przededniu pełnowymiarowej rosyjskiej inwazji na Ukrainę Oksana Zabużko przyleciała do Warszawy na prezentację swojej książki, ale nie mogła już wrócić do Kijowa. Jej dziewięćdziesięciostronicowa „Najdłuższa podróż” to zarówno osobista historia przeżyć związanych z rosyjską pełnoskalową inwazją na Ukrainę, jak i esej, jak mówi pisarka – o dwóch projektach wojny rosyjsko-ukraińskiej: 30-letnim i 300-letnim. Tekst w języku ukraińskim pisarka napisała wiosną i latem 2022 roku, podczas trzech literackich rezydencji w Polsce: w Warszawie, Krasnogrudzie i Gdańsku. Zanim w lipcu 2022 roku Zabużko ukończyła ten esej, prawa do publikacji tekstu kupiło jednocześnie pięć europejskich wydawnictw: włoskie (Einaudi), niemieckie (Droschl), norweskie (Kagge), szwedzkie (Norstedts), polskie (Agora). Polskie tłumaczenie „Najdłuższej podróży” pojawiło się na półkach księgarń 25 stycznia 2023 roku. Jego autorką jest Katarzyna Kotyńska, polska tłumaczka i krytyczka literacka.
Biografia
Oksana Zabużko urodziła się 19 września 1960 roku w Łucku. W 1982 ukończyła studia na Wydziale Filozoficznym Kijowskiego Państwowego Uniwersytetu im T. Szewczenki. W 1985 roku zadebiutowała zbiorem poezji „Majowa szadź”. W 1987 obroniła doktorat z filozofii. W 1996 roku ukazała się jej pierwsza powieść „Badania terenowe nad ukraińskim seksem”, która wywołała dyskusje w ukraińskich intelektualnych kręgach i stała się jedną z najbardziej kultowych ukraińskich powieści lat dziewięćdziesiątych.
Oksana Zabużko jest autorką kilku popularnonaukowych literaturoznawczych prac : „Filozofia ukraińskiej idei i kontekst europejski: doba Franka” (1992), „Mit Ukrainy u Szewczenki: próba analizy filozoficznej” (1996), „Notre Dame D’Ukraine: Ukrainka w konflikcie mitologii” (2007). W tym ostatnim pisarka próbuje w nowy sposób odczytać twórczą biografię Łesi Ukrainki.
W 2009 roku ukazała się druga powieść Oksany Zabużko „Muzeum porzuconych sekretów” – saga rodzinna kilku pokoleń od czasów II wojny światowej do 2004 roku, w którym pojawia się obraz Ukrainy w przededniu Pomarańczowej Rewolucji. W tym utworze ukraińska historia i współczesność są ze sobą ściśle powiązane
Zabużko jest autorką serii zbiorów esejów. Za zbiór „I znów włażę do czołgu…” (2016) w 2019 roku otrzymała Państwową Nagrodę im. T. Szewczenki.
Kijów – Warszawa: kobieta z walizką
23 lutego 2022 roku Oksana Zabużko wsiadła w Kijowie do samolotu, który leciał do Warszawy. 24 lutego miała się tu odbyć się prezentacja polskiego tłumaczenia zbioru esejów pisarki „Planeta Piołun”, po czym Oksana Zabużko miała wrócić do Kijowa. Pisarka zabrała ze sobą do Warszawy tylko jedną walizkę, która pojawia się w tekście jako symbol łączności z przeszłością (wszystkim, co udało jej się wziąć z domu). Już później, w Strasburgu we Francji, po przemówieniu w Parlamencie Europejskim, kupiła nową, „jeszcze gorszą” walizkę i zostawiając w pokoju hotelowym starą, zrobiła jej kilka zdjęć „na pamiątkę”. W tekście obraz „kobiety z walizką” jawi się czytelnikom jako uosobienie losu milionów Ukrainek, które w wyniku rosyjskiej zbrojnej agresji zostały zmuszone do opuszczenia swoich domów, nie wiedząc, kiedy będą mogły powrócić.
„Najdłuższa podróż” to także swoisty dziennik pobytu pisarki poza Ukrainą, w Polsce. Opisuje w nim swe odczucia z premiery spektaklu Teatru Polskiego im A. Shyfmana w Warszawie – inscenizacji zbioru esejów „Planety piołunu”, która odbyła się w maju 2022 roku. Reżyserką spektaklu była Switłana Ołeszko, założycielka charkowskiego teatru „Arabeski”, która od marca 2022 roku pracuje w Warszawie. W lutym 2023 roku w teatrze powtórzono „Planetę Piołun”, dodając do niej fragmenty „Najdłuższej podróży”.
Przebywając od początku pełnowymiarowej wojny poza granicami Ukrainy, Oksana Zabużko angażuje się w ukazywanie audytorium na Zachodzie ukraińskiej narracji o Ukrainie, ukraińskiej kulturze i wojnie rosyjsko-ukraińskiej. Ma to znaczenie w obliczu wymierzonej przeciwko Zachodowi rosyjskiej wojny informacyjnej (zbiór esejów „Znowu wsiadam do czołgu” (2016) w dużej mierze poświęcony był przeciwstawianiu się wojnie informacyjnej prowadzonej przez Rosję przeciwko Ukrainie).
Ośmioletnia – trzydziestoletnia-trzechsetletnia wojna
W „Najdłuższej podróży” pisarka kontynuuje wątek antykolonialnej i antyimperialnej narracji w duchu poprzedniej książki „Jak wycięli wiśniowy sad” (2021), poświęconej ukraińskiej emigracyjnej intelektualistce Oksanie Radysz-Mijakowskiej . W „Najdłuższej podróży” Zabużko opowiada zachodnim czytelnikom o Ukrainie: o tym, dlaczego Ukraina przekreśliła rosyjski scenariusz „zdobycia Kijowa w trzy dni” – i jakie są tego polityczne, kulturowe, historyczne, społeczne podstawy. Podczas prezentacji książki w Warszawie 14 lutego 2023 roku, w trakcie opisywania przez pisarkę tego momentu w historii, publiczność reagowała gromkimi brawami.
Pisarka odwołuje się do koncepcji „banalności zła” Hannah Arendt, która opisała główne aspekty wcielenia przemocy wobec ludności cywilnej – zbrodni hitlerowców popełnionych na Żydach w czasie II wojny światowej. Zabużko wielokrotnie odwołuje się do historii II Wojny Światowej. Jej zdaniem, świat uznał zwycięstwo Związku Radzieckiego jako bojownika z nazizmem, ignorując jego zbrodnie, w szczególności – zbrodnie popełnione przez radzieckie wojsko na cywilnych kobietach (pisarka przywołuje paralele ze zbrodniami popełnionymi przez żołnierzy rosyjskich na ludności cywilnej w Buczy pod Kijowem w marcu 2022 roku).
Zabużko w swoim eseju nieprzypadkowo używa terminu „kryzys polski”, zestawiając go z terminem „kryzys ukraiński”, poddając tym samym tekst amerykańskiego politologa Johna Mearsheimera dla „The Economist”, w którym używa terminu „ukraiński kryzys” w opisie pierwszego etapu wojny rosyjsko-ukraińskiej. Paralela ta odnosi się do 1939 roku, kiedy 1 września na Polskę napadły hitlerowskie Niemcy, a 17 września rozpoczęła się interwencja wojskowa Związku Radzieckiego.
Odwołując się do polskiego kontekstu, autorka porównuje dwa miasta: Gdańsk i Mariupol. „Ten rozdział piszę w Gdańsku, mieście, za które nikt nie chciał umierać jesienią 1939 roku, tak samo jak teraz, wiosną 2022 roku, nikt nie chce umierać za Mariupol”. Pisarka podkreśla podobieństwa doświadczeń tych dwóch portowych miast, które oprócz tragicznego losu w czasie wojny (Gdańsk – II Wojna Światowa, Mariupol – wojna rosyjsko-ukraińska), są także miastami siostrzanymi. Te dwa miasta jako pierwsze doznały zniszczenia obu wojen i stały się symbolami heroicznej obrony (Bitwy o Westerplatte w 1939 r. / Bitwy o Azowstal w 2022 r.) oraz walki, która zakończyła niezdecydowanie zachodniej dyplomacji w obliczu agresywnej, ekspansjonistycznej polityki zarówno nazistowskich Niemiec w trzydziestych i czterdziestych latach XX wieku, jak i Rosji w drugiej i trzeciej dekadzie XXI wieku.
Dla Zabużko wojna rosyjsko-ukraińska jest jednocześnie wojną ośmioletnią, trzydziestoletnią i trzystuletnią. Pisarka opiera się na historii kolonizacji Ukrainy: na początku XVIII wieku nowopowstałe Imperium Rosyjskie wykorzystywało ukraińskich intelektualistów jako kadr w najważniejszych sferach działalności: polityki i kościoła. Zabużko informuje czytelnika o tym, że Imperium Rosyjskie formowało się na ukraińskich kadrach, wykorzystując zasoby intelektualne Małorosji. Nawet sama koncepcja Małej Rosji została stworzona przez ukraińskich intelektualistów, którzy wykorzystali przykład Grecji i Rzymu: Mała Rosja (Grecja) występuje jako wielka kultura, Wielka Rosja (Rzym) jako mała, wywodząca się z dużej.
Zabużko pokazuje też przykład kontynuacji przez Rosjan ekstermnacji ukraińskich elit w czasie wojny, podobnie tak jak to miało miejsce w czasie sowieckiej okupacji Ukrainy (przykład „Rozstrzelanego Odrodzenia”). Wiosną 2022 roku, kiedy trwały walki o Charków, przyjaciele Oksany Zabużko byli zmuszeni do zmiany miejsca zamieszkania, aby uniknąć rosyjskich dywersyjnych grup.
Dla Zabużko ta książka jest kroniką niedokończonej wojny. Pisarka podkreśla, że ta wojna jest wpleciona w tkaninę historii.
Oksana Zabużko na drodze ukraińsko – polskiego porozumienia
Oksana Zabużko wspiera proces ukraińsko-polskiego porozumienia i współpracy, biorąc udział w polskich literackich festiwalach książki i udzielając wywiadów polskim wydawcom. Pisarka otrzymała w Polsce szereg prestiżowych nagród, jej teksty były przedmiotem dyskusji, na ich podstawie tworzono spektakle wystawiane na scenach polskich teatrów.
W 1993 roku na łamach ukraińskiego czasopisma „Wseswit” Zabużko opublikowała artykuł „Lekcje Miłosza”, w którym przybliża ukraińskim czytelnikom życie i twórczość polskiego poety i eseisty Czesława Miłosza. Opisuje w nim spotkanie z poetą, w towarzystwie Adama Michnika i Adama Zagajewskiego, w kwietniu 1992 roku w Newark w Stanach Zjednoczonych. Tekst ten odkrywał emigracyjną, dysydencką kulturę Polski, która do czasu uzyskania przez Ukrainę niepodległości była na ogół mało znana i niedostępna dla ukraińskiego czytelnika.
Jesienią 2013 roku pisarka otrzymała Literacką Nagrodę Europy Środkowej „Angelus” za polski przekład powieści – sagi „Muzeum opuszczonych tajemnic”, którego dokonała Katarzyna Kotyńska. Nagroda „Angelus” jest przyznawana corocznie autorom z Europy Środkowej przez miasto Wrocław. W ciągu całej swojej historii, od 2006 roku, oprócz Oksany Zabużko, otrzymało ją trzech ukraińskich autorów (Jurij Andruhowycz, Serhij Żadan i Kateryna Babkina).
W listopadzie 2013 roku na półkach polskich księgarń pojawiła się książka-wywiad z Oksaną Zabużko polskiej publicystki Izabelli Chruślińskiej. Książka była odpowiedzią na pytania polskich czytelników, które zrodziły się w związku z Rewolucją Godności w Ukrainie i agresją Rosji na Ukrainę. Oksana Zabużko opowiada w niej o jej osobistej recepcji polskiej kultury. We wstępie do polskiego wydania „Planety Piołun” Oksana Zabużko pisze polskiemu czytelnikowi o tym, jak będąc w młodym wieku wpływała na nią polska kultura. Na przykład – jak polskie czasopisma, prenumerowane przez ukraińską inteligencję, między innymi rodziców Oksany Zabużko, dawały w Związku Radzieckim możliwość zapoznania się z polską literaturą, a także światową literaturą w polskich przekładach.
W styczniu 2023 roku nakładem wydawnictwa Fundacji „Pogranicze” ukazała się druga część serii wydawniczej Biblioteka Poezji Ukrainy „W obliczu wojny”. Wśród 10 tomików z serii, jeden z nich to zbiór wierszy Oksany Zabużko zatytułowany „Wiersze mrocznych lat”, wydawany równolegle po ukraińsku i polsku. Podczas rezydencji „Dwór Miłosza” w Krasnogrudzie, założonej przez Fundację Pogranicze w 2002 roku, w lipcu 2023 roku Oksana Zabużko ukończyła esej „Najdłuższa podróż”.
W rankingu polskiego czasopisma „Książki” polskie wydanie „Planety Piołun” weszło do pierwszej dziesiątki najlepszych książek 2022 roku w Polsce.
Zabużko і Młodzież Wszechpolska
Negatywne zjawisko zrywania spotkań ukraińskiej pisarki w Polsce rozpoczęło się w listopadzie 2022 roku w Krakowie, w trakcie uroczystości wręczenia Oksanie Zabużko nagrody im. Stanisława Vincenza, która została zakłócona przez członków skrajnie prawicowej młodzieżowej organizacji Młodzież Wszechpolska. Wielu polskich intelektualistów i polski PEN Club potępili działania nacjonalistów. Podobna sytuacja powtórzyła się w grudniu 2022 roku we Wrocławiu, a później w innych polskich miastach. Młodzież Wszechpolska oskarża Oksanę Zabużko o fałszowanie historii. Pisarka potępiła te prowokacje podczas prezentacji swych książek. „Kocham polską kulturę. Mówię po polsku” – mówiła podczas pierwszego przerwanego spotkania z czytelnikami w Krakowie.
Postać Oksany Zabużko jest znaczącym przykładem poszukiwania ukraińsko – polskiego porozumienia. Polska stała się dla niej miejscem schronienia, podobnie jak dla wielu Ukraińców po 24 lutego 2022 roku.
Jewhen Jakowenko