W 2024 roku przypada 175. rocznica urodzinW kwestii daty urodzenia Ołeny Pcziłki występują rozbieżności. Niektórzy badacze, między innymi ukraińska krytyczka literacka Tamara Skrypka, podają datę 17 czerwca, bo taki jest zapis w modlitewniku jej ojca Petra Drahomanowa. Wpisu do cerkiewnej metryki dokonano 29 czerwca. W notatkach córki Olgi Kosacz-Krywniuk czytamy: „O. P. Kosacz urodziła się 18 czerwca starego stylu 1849 roku. Tak zawsze mówiła nam, swoim dzieciom. W jej metryce błędnie zapisano również, że urodziła się 29 VI. Myślę, że tego dnia została ochrzczona”. W jednym z rękopiśmiennych brudnopisów „Łesia Ukrainka Chronologia życia i twórczości” zanotowała: „[…] Matka Łesi Ukrainki podała, że jej dzień urodzin to 17 VI. Tego dnia my, dzieci, składaliśmy jej życzenia z okazji urodzin. Taki sam błąd jest w „Autobiografii” dodanej do „Opowiadań” wyd. „Ruch” z 1930 roku, gdzie wpisana data urodzenia to 17 lipca 1849 r.” Na grobie Ołeny Pcziłki widnieje data urodzenia 17 lipca. Cytowane za Petro Odarczenko. Niektóre daty z modlitewnika P. Drahomanowa // Nasze dni. – 1943 Olgi Kosacz (z domu Drahomanowa), ukraińskiej pisarki, publicystki, redaktorki, naukowczyni, znanej pod pseudonimem Ołena Pcziłka. Olga Kosacz była pierwszą kobietą – członkinią Wszechukraińskiej Akademii Nauk, stała u źródeł ukraińskiego feminizmu, w czasach ucisku wszystkich Ukraińców przez Imperium Rosyjskie zajmowała się badaniem i popularyzacją ukraińskiego ludowego ubioru oraz ukraińskiego języka. Wraz z mężem Petrem Kosaczem wychowała sześcioro dzieci: intelektualistów i osoby publiczne, wśród których była ukraińska pisarka Łesia Ukrainka. Przybliżamy bliżej postać Ołeny Pcziłki, między innymi polski ślad w życiu i twórczości pisarki oraz jej rodziny.
Olga Drahomanowa urodziła się 29 czerwca 1849 roku w Hadziaczu na Połtawszczyźnie. Tak ukraińska krytyczka literacka Tamara Skrypka opisuje rodzinę Drahomanowych, a w szczególności ojca Olgi, Petra: „Wraz z językiem ukraińskim, starodawnym stylem życia, zachwytem nad ukraińskimi ludowymi pieśniami, panowały radykalne postawy polityczne. Zamożni obywatele Hadziacza nie ufali mu i nie lubili go za jego przychylność do chłopów. A zwyczaj Drahomanowa (którego nauczył także swoich synów) unoszenia kapelusza w odpowiedzi na ukłon chłopa był postrzegany jako przejaw skrajnego wolnomyślicielstwa i niemal nieprawomyślności”. Bratem Ołeny Pcziłki był ukraiński dziewiętnastowieczny intelektualista Mychajło Drahomanow, członek „Starej Hromady”, organizacji działającej w latach 1859–1876, zajmującej się ukrainofilską działalnością oświatową i kulturalną. Do tej organizacji należał także mąż Olgi Drahomanowej – Kosacz – Petro Kosacz.
Ołena Pcziłka tłumaczy poezję, pisze własne teksty poetyckie i prozatorskie, zajmuje się etnografią. Wspólnie z Mykołą Łysenką zapisała wołyńskie wesele i zamierzała wydać ten zapis w dwóch tomach, jednak pomysłu tego nie zrealizowano. W 1876 roku wydała książkę „Ukraiński ludowy ornament”, która była rezultatem jej etnograficznych badań, prowadzonych na terenie ówczesnego powiatu nowogradzkiego wołyńskiej guberni. W 1887 roku, wspólnie z Natalią KobryńskąNatalia Kobryńska – ukraińska pisarka, publicystka, wydawczyni i działaczka społeczna. Założycielka ruchu kobiecego w Galicji. Działała na rzecz edukacji kobiet i wydawania periodyków, wydaje we Lwowie, na własny koszt, pierwszy ukraińskojęzyczny feministyczny almanach „Perszyj Winok”, na łamach którego publikuje między innymi swoje wiersze.
W 1903 roku, podczas wiecu na otwarciu pomnika Iwana Kotlarewskiego w Połtawie, pomimo zakazu wygłaszania przemówień w języku ukraińskim dla tej części delegacji pisarzy, która była poddanymi Rosyjskiego Imperium, jako jedyna wygłosiła przemówienie po ukraińsku. W 1905 roku, w ramach ukraińskiej delegacji, przybyła do Petersburga z żądaniem zniesienia obowiązującego dotychczas zakazu używania języka ukraińskiego w publicznym użytku (szczególnie druku książek i czasopism). Zakaz obowiązywał od 1863 roku na ukraiński terytorium, znajdującym się pod rosyjskim panowaniem, na podstawie ukazu wałujewskiego i jego uzupełnienia z 1876 roku – ukazu emskiego.
Po zniesieniu zakazu wydawania czasopism w języku ukraińskim, w 1905 roku Ołena Pcziłka została współredaktorką czasopisma „Ridnyj Kraj”, a później jego dodatku dla dzieci „Mołoda Ukraina”. „Ridnyj Kraj” Ołena Pcziłka wydawała do 1914 roku – początku I wojny światowej, kiedy to rosyjski rząd ponownie wprowadził cenzurę i ograniczenia w drukowaniu ukraińskich wydawnictw.
Polski kontekst
O tym, że w rodzinie Kosacz – Drahomanow dobrze znano język polski świadczą między innymi listy. Jak pisze badacz twórczości córki Ołeny Pcziłki – Łesi Ukrainki – Mykoła Żarkych: „listy są najlepszym i niepodważalnym dowodem głębokiej znajomości języka polskiego”. Podaje przykłady użycia polskich słów, zwrotów czy dłuższych cytatów w korespondencji Łesi Ukrainki z matką Ołeną Pcziłką, a także w listach do ojca, braci i sióstr. „Okazuje się, że wszystkie te osoby znały także język polski i potrafiły zrozumieć polskie wyrażenia zawarte w listach Łesi Ukrainki” – zaznacza naukowiec.
Ołena Pcziłka znała język polski, tłumaczyła między innymi teksty polskich pisarzy – Adama Mickiewicza, Elizy Orzeszkowej, Marii Konopnickiej. W domu Kosaczów w Kołodiażnym znajdowały się książki polskich autorów, ale prywatnej biblioteki Kosaczów nie da się odtworzyć – zaginęła w 1915 roku, podczas I wojny światowej, gdy wschodni front przechodził przez tereny współczesnego Wołynia. Artykuł Łesi Ukrainki „Notatki o współczesnej literaturze polskiej”, napisany w 1900 roku i opublikowany w styczniu 1901 roku w petersburskim czasopiśmie „Żyzń”, świadczy o dobrej znajomości polskiej literatury – Łesia Ukrainka wymienia 28 nazwisk polskich pisarzy – w tym Mickiewicza , Słowackiego, Przybyszewskiego, Prusa, Konopnickiej, Orzeszkowej i innych.
Olga Drahomanowa-Kosacz odwiedzała także kilkakrotnie Warszawę. Po raz pierwszy było to w maju 1888 roku, kiedy przyjechała do Warszawy, aby zasięgnąć porady u miejscowych lekarzy w sprawie choroby córki Łarysy (Łesi Ukrainki). W 1891 roku w Tworkach pod Warszawą otwarto szpital psychiatryczny, w którym podjął pracę jako lekarz najmłodszy brat Olgi Drahomanowej-Kosacz – Ołeksandr Drahomanow. Wiadomo o wyjazdach Olgi Dragomanowej-Kosacz do Warszawy, wraz z córką Łarysą, które odbyły się w latach 1892 i 1899, podczas których odwiedzały Tworki. Nawiasem mówiąc, te podróże (a także w roku 1896, kiedy Łarysa sama odwiedziła wuja) wywarły duże wrażenie na Łesi Ukraince: doświadczenie pobytu w Tworkach wykorzystuje w pierwszym w literaturze ukraińskiej dramacie psychologicznym „Błękitna róża”, oraz opowiadaniu „Miasto smutku”. Jego akcja rozgrywa się na terenie szpitala psychiatrycznego, którego prototypem jest szpital, w którym pracował wuj. .
W 1910 roku Ołena Pcziłka opublikowała na łamach „Ridnoho Kraju” swoje wspomnienia z wizyty w Krzemieniecu, ukraińskim mieście, w którym urodził się polski poeta Juliusz Słowacki – między innymi krótką biografię poety i tłumaczenia wierszy Słowackiego na ukraiński. W tym samym roku ukazała się książka Ołena Pcziłki „Juliusz Słowacki – jego życie, twórczość i przykłady utworów”. Opublikowany w niej będzie między innymi fragment przetłumaczonego przez nią, napisanego w latach 1839-40, dramatu Słowackiego „Lilla Weneda”, w którym pojawia się postać schwytanego podczas bitwy króla, który nie chce służyć tym, którzy go zniewolili.
Dramat odbierany był jako anOdwiedź witrynę
tykolonialny tekst, pisany pod wpływem powstania listopadowego 1831 roku – polskiego antyrosyjskiego powstania na terenie Imperium Rosyjskiego, po którym sam Słowacki musiał opuścić Warszawę i przeżyć resztę życia na emigracji.
„Słowacki od najmłodszych lat prowadził życie swojej czysto polskiej rodziny, będącej pod wpływem wyłącznie polskiej kultury. Jednak w wielu utworach Słowackiego widać szczególną uwagę i miłość do rodzinnego Wołynia” – pisze Ołena Pcziłka w krótkim szkicu biograficznym Juliusza Słowackiego, analizując obrazy Ukrainy i Ukraińców w twórczości polskiego poety.
Utworzenie Ukraińskiej Republiki Ludowej i ogłoszenie w 1918 roku niepodległości zostało przez Olgę Drahomanową – Kosacz przyjęte pozytywnie. Nawet po utracie niepodległości pozostała wierna ukraińskiej idei narodowej. Wiadomo, że w 1920 roku, podczas obchodów Dnia Urodzin Szewczenki w gimnazjum w Hadziaczu Ołena Pcziłka owinęła popiersie poety żółto-niebieską flagą, co wywołało oburzenie miejscowego komunistycznego komisarza, który zdjął zakazaną flagę.
W latach dwudziestych Olena Pcziłka aktywnie zajmowała się działalnością pisarską i etnograficzną. W 1925 roku jako pierwsza kobieta została wybrana członkinią – korespondentem Wszechukraińskiej Akademii Nauk.
Procesy likwidowania ukrainizacji i początek zakrojonych na szeroką skalę represji politycznych w Ukraińskiej SRR dotknęły także rodzinę Kosaczów-Drahomanowów. Jesienią 1929 roku sowieckie organy śledcze GPU przeszukały mieszkanie w Kijowie przy ulicy Owruckiej 16, w którym mieszkała Olga Drahomanova-Kosacz z córkami – Olgą i Izydorą. W trakcie przeszukania skonfiskowano prywatną korespondencję, a organom śledczym zależało na aresztowaniu ciężko chorej, leżącej w łóżku Olgi. Oskarżono ją o udział w fikcyjnej antyradzieckiej podziemnej organizacji – tzw. Związku Wyzwolenia Ukrainy, której celem – według legendy GPU – było przywrócenie niepodległości państwa ukraińskiego. Jednym z zarzutów było rzekome szpiegostwo na rzecz państwa polskiego przez członków tej organizacji. Następnie GPU aresztowała i represjonowała, pod zarzutem udziału w tej fikcyjnej organizacji, między innymi część członków Wszechukraińskiej Akademii Nauk.
Ciężko chora Olga zmarła w Kijowie 4 października 1930 roku. Została pochowana na Bajkowym Cmentarzu, obok grobu swojej córki – Łarysy Kosacz-Kwitky (Łesi Ukrainki).
Jewhen Jakowenko