Ołena Pcziłka i Polska – Nasz Wybir – Portal dla Ukraińców w Polsce

Ołena Pcziłka i Polska

Yevhen Yakovenko
Yulia Kyryczenko
12 sierpnia 2024
Ołena Pcziłka i Polska
Yevhen Yakovenko
Yevhen Yakovenko
Materiał ten jest dostępny również w języku ukraińskim
Цей текст також можна прочитати українською мовою

W 2024 roku przypada 175. rocznica urodzinW kwestii daty urodzenia Ołeny Pcziłki występują rozbieżności. Niektórzy badacze, między innymi ukraińska krytyczka literacka Tamara Skrypka, podają datę 17 czerwca, bo taki jest zapis w modlitewniku jej ojca Petra Drahomanowa. Wpisu do cerkiewnej metryki dokonano 29 czerwca. W notatkach córki Olgi Kosacz-Krywniuk czytamy: „O. P. Kosacz urodziła się 18 czerwca starego stylu 1849 roku. Tak zawsze mówiła nam, swoim dzieciom. W jej metryce błędnie zapisano również, że urodziła się 29 VI. Myślę, że tego dnia została ochrzczona”. W jednym z rękopiśmiennych  brudnopisów „Łesia Ukrainka Chronologia życia i twórczości” zanotowała: „[…] Matka Łesi Ukrainki podała, że ​​jej dzień urodzin to 17 VI. Tego dnia my, dzieci, składaliśmy jej życzenia z okazji urodzin. Taki sam błąd jest w „Autobiografii” dodanej do „Opowiadań” wyd. „Ruch” z 1930 roku, gdzie wpisana data urodzenia to 17 lipca 1849 r.” Na grobie Ołeny Pcziłki widnieje data urodzenia 17 lipca. Cytowane za Petro Odarczenko. Niektóre daty z modlitewnika P. Drahomanowa // Nasze dni. – 1943 Olgi Kosacz (z domu Drahomanowa), ukraińskiej pisarki, publicystki, redaktorki, naukowczyni, znanej pod pseudonimem Ołena Pcziłka. Olga Kosacz była pierwszą kobietą – członkinią Wszechukraińskiej Akademii Nauk, stała u źródeł ukraińskiego feminizmu, w czasach ucisku wszystkich Ukraińców przez Imperium Rosyjskie zajmowała się badaniem i popularyzacją ukraińskiego ludowego ubioru oraz ukraińskiego języka. Wraz z mężem Petrem Kosaczem wychowała sześcioro dzieci: intelektualistów i osoby publiczne, wśród których była ukraińska pisarka Łesia Ukrainka. Przybliżamy bliżej postać Ołeny Pcziłki, między innymi polski ślad w życiu i twórczości pisarki oraz jej rodziny.


Olga Drahomanowa urodziła się 29 czerwca 1849 roku w Hadziaczu na  Połtawszczyźnie. Tak ukraińska krytyczka literacka Tamara Skrypka opisuje rodzinę Drahomanowych, a w szczególności ojca Olgi, Petra: „Wraz z językiem ukraińskim, starodawnym stylem życia, zachwytem nad ukraińskimi ludowymi pieśniami, panowały radykalne postawy polityczne. Zamożni obywatele Hadziacza nie ufali mu i nie lubili go za jego przychylność do chłopów. A zwyczaj Drahomanowa (którego nauczył także swoich synów) unoszenia kapelusza w odpowiedzi na ukłon chłopa był postrzegany jako przejaw skrajnego wolnomyślicielstwa i niemal nieprawomyślności”. Bratem Ołeny Pcziłki był ukraiński dziewiętnastowieczny intelektualista Mychajło Drahomanow, członek „Starej Hromady”, organizacji działającej w latach 1859–1876, zajmującej się ukrainofilską działalnością oświatową i kulturalną. Do tej organizacji należał także mąż Olgi Drahomanowej – Kosacz – Petro Kosacz. 

Ołena Pcziłka
Olga Drahomanowa w roku ślubu z Petrem Kosaczem, 1868. Fot. t-skrypka.name

Ołena Pcziłka tłumaczy poezję, pisze własne teksty poetyckie i prozatorskie, zajmuje się etnografią. Wspólnie z Mykołą Łysenką zapisała wołyńskie wesele i zamierzała wydać ten zapis w dwóch tomach, jednak pomysłu tego nie zrealizowano. W 1876 roku wydała książkę „Ukraiński ludowy ornament”, która była rezultatem jej etnograficznych badań, prowadzonych na terenie ówczesnego powiatu nowogradzkiego wołyńskiej guberni. W 1887 roku, wspólnie z Natalią KobryńskąNatalia Kobryńska – ukraińska pisarka, publicystka, wydawczyni i działaczka społeczna. Założycielka ruchu kobiecego w Galicji. Działała na rzecz edukacji kobiet i wydawania periodyków, wydaje we Lwowie, na własny koszt, pierwszy ukraińskojęzyczny feministyczny almanach „Perszyj Winok”, na łamach którego publikuje między innymi swoje wiersze.  

W 1903 roku, podczas wiecu na otwarciu pomnika Iwana Kotlarewskiego w Połtawie, pomimo zakazu wygłaszania przemówień w języku ukraińskim dla tej części delegacji pisarzy, która była poddanymi Rosyjskiego Imperium, jako jedyna wygłosiła przemówienie po ukraińsku. W 1905 roku, w ramach ukraińskiej delegacji, przybyła do Petersburga z żądaniem zniesienia obowiązującego dotychczas zakazu używania języka ukraińskiego w publicznym użytku (szczególnie druku książek i czasopism). Zakaz obowiązywał od 1863 roku na ukraiński  terytorium, znajdującym się pod rosyjskim panowaniem, na podstawie ukazu wałujewskiego i jego uzupełnienia z 1876 roku – ukazu emskiego.

Ołena Pcziłka
Ołena Pcziłka

Po zniesieniu zakazu wydawania czasopism w języku ukraińskim, w 1905 roku Ołena Pcziłka została współredaktorką czasopisma „Ridnyj Kraj”, a później jego dodatku dla dzieci „Mołoda Ukraina”. „Ridnyj Kraj” Ołena Pcziłka wydawała do 1914 roku – początku I wojny światowej, kiedy to rosyjski rząd ponownie wprowadził cenzurę i ograniczenia w drukowaniu ukraińskich wydawnictw.  

Polski kontekst

O tym, że w rodzinie Kosacz – Drahomanow dobrze znano język polski świadczą między innymi listy. Jak pisze  badacz twórczości córki Ołeny Pcziłki – Łesi Ukrainki – Mykoła Żarkych: „listy są najlepszym i niepodważalnym dowodem głębokiej znajomości języka polskiego”. Podaje przykłady użycia polskich słów, zwrotów czy dłuższych cytatów w korespondencji Łesi Ukrainki z matką Ołeną Pcziłką, a także w listach do ojca, braci i sióstr. „Okazuje się, że wszystkie te osoby znały także język polski i potrafiły zrozumieć polskie wyrażenia zawarte w listach Łesi Ukrainki” – zaznacza naukowiec.

Ołena Pcziłka znała język polski, tłumaczyła między innymi teksty polskich pisarzy – Adama Mickiewicza, Elizy Orzeszkowej, Marii Konopnickiej. W domu Kosaczów w Kołodiażnym znajdowały się książki polskich autorów, ale prywatnej biblioteki Kosaczów nie da się odtworzyć – zaginęła w 1915 roku, podczas I wojny światowej, gdy wschodni front przechodził przez tereny współczesnego Wołynia. Artykuł Łesi Ukrainki „Notatki o współczesnej literaturze polskiej”, napisany w 1900 roku i opublikowany w styczniu 1901 roku w petersburskim czasopiśmie „Żyzń”, świadczy o dobrej znajomości polskiej literatury – Łesia Ukrainka wymienia 28 nazwisk polskich pisarzy – w tym Mickiewicza , Słowackiego, Przybyszewskiego, Prusa, Konopnickiej, Orzeszkowej i innych.

Ołena Pcziłka

 

Olga Drahomanowa-Kosacz odwiedzała także kilkakrotnie Warszawę. Po raz pierwszy było to w maju 1888 roku, kiedy przyjechała do Warszawy, aby zasięgnąć porady u miejscowych lekarzy w sprawie choroby córki Łarysy (Łesi Ukrainki). W 1891 roku w Tworkach pod Warszawą otwarto szpital psychiatryczny, w którym podjął pracę jako lekarz najmłodszy brat Olgi Drahomanowej-Kosacz – Ołeksandr Drahomanow. Wiadomo o wyjazdach Olgi Dragomanowej-Kosacz do Warszawy, wraz z córką Łarysą, które odbyły się w latach 1892 i 1899, podczas których odwiedzały Tworki. Nawiasem mówiąc, te podróże (a także w roku 1896, kiedy Łarysa sama odwiedziła wuja) wywarły duże wrażenie na Łesi Ukraince: doświadczenie pobytu w Tworkach wykorzystuje w pierwszym w literaturze ukraińskiej dramacie psychologicznym „Błękitna róża”, oraz opowiadaniu „Miasto smutku”. Jego akcja rozgrywa się na terenie szpitala psychiatrycznego, którego prototypem jest szpital, w którym pracował wuj. .  

Panorama szpitala psychiatrycznego w Tworkach pod Warszawą. Foto z końca XIX – początku XX wieku, ze strony tworki.eu/l-ukrainka.name

W 1910 roku Ołena Pcziłka opublikowała na łamach „Ridnoho Kraju” swoje wspomnienia z wizyty w Krzemieniecu, ukraińskim mieście, w którym urodził się polski poeta Juliusz Słowacki – między innymi krótką biografię poety i tłumaczenia wierszy Słowackiego na ukraiński. W tym samym roku ukazała się książka Ołena Pcziłki „Juliusz Słowacki – jego życie, twórczość i przykłady utworów”. Opublikowany w niej będzie między innymi  fragment przetłumaczonego przez nią, napisanego w latach 1839-40, dramatu Słowackiego „Lilla Weneda”, w którym pojawia się postać schwytanego podczas bitwy króla, który nie chce służyć tym, którzy go zniewolili.

Dramat odbierany był jako anOdwiedź witrynę

Ołena Pcziłka i Łesia Ukrainka, 1898 rok

tykolonialny tekst, pisany pod wpływem powstania listopadowego 1831 roku – polskiego antyrosyjskiego powstania na terenie Imperium Rosyjskiego, po którym sam Słowacki musiał opuścić Warszawę i przeżyć resztę życia na emigracji.

„Słowacki od najmłodszych lat prowadził życie swojej czysto polskiej rodziny, będącej  pod wpływem wyłącznie polskiej kultury. Jednak w wielu utworach Słowackiego widać szczególną uwagę i miłość do rodzinnego Wołynia” – pisze Ołena Pcziłka w krótkim szkicu biograficznym Juliusza Słowackiego, analizując obrazy Ukrainy i Ukraińców w twórczości polskiego poety.  

Utworzenie Ukraińskiej Republiki Ludowej i ogłoszenie w 1918 roku niepodległości zostało przez Olgę Drahomanową – Kosacz przyjęte pozytywnie. Nawet po utracie niepodległości pozostała wierna ukraińskiej idei narodowej. Wiadomo, że w 1920 roku, podczas obchodów Dnia Urodzin Szewczenki w gimnazjum w Hadziaczu Ołena Pcziłka owinęła popiersie poety żółto-niebieską flagą, co wywołało oburzenie miejscowego komunistycznego komisarza, który zdjął zakazaną flagę.

W latach dwudziestych Olena Pcziłka aktywnie zajmowała się działalnością pisarską i etnograficzną. W 1925 roku jako pierwsza kobieta została wybrana członkinią – korespondentem Wszechukraińskiej Akademii Nauk.

Grupa ukraińskich pisarzy, która  zebrała się w Połtawie na otwarciu pomnika Kotlarewskiego. W pierwszym rzędzie (od lewej do prawej): Mychajło Kociubiński, Łesia Ukrainka, Hnat Hotkewycz; tylny rząd: Wasyl Stefanyk, Ołena Pcziłka, Mychajło Staryckyj, Wołodymyr Samijłenko.

Procesy likwidowania ukrainizacji i początek zakrojonych na szeroką skalę represji politycznych w Ukraińskiej SRR dotknęły także rodzinę Kosaczów-Drahomanowów. Jesienią 1929 roku sowieckie organy śledcze GPU przeszukały mieszkanie w Kijowie przy ulicy Owruckiej 16, w którym mieszkała Olga Drahomanova-Kosacz z córkami – Olgą i Izydorą. W trakcie przeszukania skonfiskowano prywatną korespondencję, a organom śledczym zależało na aresztowaniu ciężko chorej, leżącej w łóżku Olgi. Oskarżono ją o udział w fikcyjnej antyradzieckiej podziemnej organizacji – tzw. Związku Wyzwolenia Ukrainy, której celem – według legendy GPU – było przywrócenie niepodległości państwa ukraińskiego. Jednym z zarzutów było rzekome szpiegostwo na rzecz państwa polskiego przez członków tej organizacji. Następnie GPU aresztowała i represjonowała, pod zarzutem udziału w tej fikcyjnej organizacji, między innymi część członków Wszechukraińskiej Akademii Nauk. 

Ciężko chora Olga zmarła w Kijowie 4 października 1930 roku. Została pochowana na Bajkowym Cmentarzu, obok grobu swojej córki – Łarysy Kosacz-Kwitky (Łesi Ukrainki).

Jewhen Jakowenko

Yevhen Yakovenko
Yevhen Yakovenko