Od 23 kwietnia wszystkie zagraniczne przedstawicielstwa Ukrainy – ambasady i konsulaty – tymczasowo wstrzymały przyjmowanie nowych wniosków o podjęcie działań konsularnych dla mężczyzn w wieku od 18 do 60 lat. Ponadto, Gabinet Ministrów Ukrainy przyjął rozporządzenie, zgodnie z którym mężczyźni w wieku poborowym będą mogli uzyskać wewnętrzny lub zagraniczny paszport wyłącznie na terytorium Ukrainy, rezygnując tym samym z usługi przekazywania paszportów do instytucji dyplomatycznych Ukrainy za granicą i do wydziałów obsługi paszportowej poza Ukrainą. Zmiany te wiążą się z realizacją przepisów ustawy mobilizacyjnej, którą 16 kwietnia podpisał Prezydent Ukrainy. Chociaż nowe przepisy dotyczące ewidencji wojskowej obywateli Ukrainy za granicą wejdą w życie dopiero 18 maja, rząd wprowadza już techniczne zmiany, które mają zapewnić możliwość praktycznego wdrożenia ustawy mobilizacyjnej.
„Nasz wybór” rozmawiał z Oksaną Pestrykową – koordynatorką Centrum Wsparcia Ukraińskiego Domu w Warszawie, o tym jak wprowadzone zmiany wpłyną na życie Ukraińców za granicą.
Czy Ukraińcy będą mogli mieszkać za granicą bez ważnych paszportów? Czy będzie można ich deportować?
Przebywanie bez ważnego paszportu na terytorium innego państwa ze statusem cudzoziemca wiąże się z szeregiem ograniczeń. W obowiązującej obecnie w Polsce specustawie o pomocy obywatelom Ukrainy znajduje się zapis o tym, że Straż Graniczna i inne odpowiednie organy mogą nie rozpoczynać procesu zobowiązania do powrotu (deportacji). Jest tam jednak napisane, że „mogą”, co oznacza, że w zasadzie prawo im tego nie zabrania. Obecnie pojawił się nowy projekt specustawy, który ma przedłużyć ochronę i legalność pobytu wszystkich Ukraińców w Polsce do 30 września 2025 roku. Może on jednak jeszcze podlegać pewnym poprawkom i zmianom.
Zwracam uwagę, że już obecna wersja projektu specustawy niesie ze sobą pewne niebezpieczeństwo dla osób nieposiadających ważnego paszportu, ponieważ pojawił się tam punkt mówiący, że osoby, które wcześniej otrzymały PESEL UKR na podstawie innego dokumentu niż ważny paszport zagraniczny, będą musiały zaktualizować swoje dane i przedstawić ważny paszport.
Czy Ukraińcy bez ważnego paszportu będą mieli prawo podjąć pracę, zwracać się do organów władzy, podróżować po Unii Europejskiej?
To wszystko jest niejednoznaczne. Na przykład, dana osoba będzie mogła skorzystać z usług medycznych, ponieważ należy w tym przypadku pokazać numer PESEL, , a także jakikolwiek dokument tożsamości (na przykład karta pobytu tymczasowego lub Diia.pl). Osoba nieposiadająca ważnego paszportu będzie również mogła otrzymywać świadczenie „Rodzina 800+”, ale do czasu, gdy będzie musiała ponownie się o nią ubiegać.
Odnośnie zatrudniania procedura będzie skomplikowana, gdyż wymaga posiadania dokumentów tożsamości. Oczywiście, takim dokumentem może być także np. karta pobytu czasowego, jednak nie wiadomo, czy sama karta wystarczy. Jednocześnie, dzisiaj otrzymałam oficjalną odpowiedź z Urzędu Pracy, że praca cudzoziemca w Polsce bez ważnego paszportu będzie uznawana za legalną, jeżeli osoba ta przedstawi pracodawcy zaświadczenie, że cudzoziemiec złożył dokumenty do uzyskanie nowego paszportu zagranicznego. W takim przypadku zatrudnienie cudzoziemca zostanie uznane za legalne, jednak w Urzędzie nie określono, jak długo będzie on mógł pracować bez paszportu.
Podobnie, nie można podróżować po terytorium Unii Europejskiej bez ważnego paszportu. Karta pobytu ani aplikacja Diia.pl nie zastępują paszportu. Oczywiście, odważna osoba może udać się do sąsiedniego kraju na własne ryzyko, ponieważ w strefie Schengen nie ma kontroli granicznej, ale jeśli zostanie zatrzymana przez policję, w celu sprawdzenia dokumentów, wówczas będzie miała problemy. Oznacza to, że wszędzie tam, gdzie potrzebne są kopie paszportu lub sam paszport, pojawią się trudności.
Czy można wymienić ukraińskie prawo jazdy na polskie?
Obecnie jest to w ogóle niemożliwe, bo zaangażowana jest w to służba konsularna. Składając dokumenty (wraz z kopią ważnego paszportu zagranicznego) na wymianę prawa jazdy wydział komunikacji urzędu gminy, powiatu czy dzielnicy miasta zwraca się do konsulatu z prośbą o sprawdzenie ważności uprawnień, a w obecnej chwili obsługa konsularna dla wszystkich mężczyzn w wieku poborowym jest zawieszona.
Zgodnie z oświadczeniem Ministerstwa Spraw Zagranicznych, jeżeli taki wniosek został złożony przed 23 kwietnia, zostanie on rozpatrzony i opracowany, natomiast nowe – nie.
Czy można będzie wyrobić kartę pobytu czasowego?
Teoretycznie jest możliwe wyrobienie karty pobytu czasowego bez ważnego paszportu, jednak jest to bardzo trudne. Ustawa o cudzoziemcach przewiduje wydawanie zezwoleń na pobyt bez ważnego dokumentu podróży jedynie w określonych sytuacjach. Wątpię, żeby tak było w ukraińskim przypadku, bo Ukraińcy mają możliwość zdobycia ważnego paszportu, ale ta możliwość jest ograniczona pewnymi obowiązkami.
Czyli Ukraińcom mogą powiedzieć: „Jedźcie do domu, zróbcie paszport i wracajcie z nim?”
Właśnie tak.
A jak wygląda sytuacja ze składaniem dokumentów na ochronę międzynarodową?
O ochronę międzynarodową można ubiegać się bez paszportu, ale trzeba tu nieco wyjaśnić. Ochrona międzynarodowa ma dwie formy: status uchodźcy i ochrona uzupełniająca. Osoba ubiegająca się o ochronę międzynarodową automatycznie przygotowuje dokumenty na dwa statusy, a Urząd do Spraw Cudzoziemców decyduje, czy może przyznać jeden z nich. W trakcie postępowania, danej osobie odbiera się paszport, a jeżeli go nie posiada, zdaje wszystkie inne dokumenty potwierdzające jej tożsamość.
Status uchodźcy oznacza, że takiej osoby nie można deportować do kraju pochodzenia. Dodatkowo, taka osoba otrzyma tzw. paszport genewski (dokument podróży uchodźcy), dzięki któremu będzie mogła podróżować i korzystać ze wszystkich niezbędnych usług, tak jak w przypadku zwykłego paszportu.
Jednak Ukraińcom będzie dość trudno uzyskać taki status, ponieważ status uchodźcy nadawany jest w sytuacji, gdy państwo komuś zagraża. W tym przypadku Ukraina nie zagraża obywatelom, a jedynie ogranicza dostęp do niektórych usług.
Natomiast Ukraińcy mogą uzyskać dodatkową ochronę, która nie przewiduje jednak przyznania paszportu genewskiego. Osoba taka otrzyma kartę pobytu czasowego i będzie mogła napisać wniosek o wydanie tymczasowego dokumentu podróży, jednak wydawany jest on jedynie w sytuacji, gdy cudzoziemiec nie może uzyskać paszportu państwa, którego jest obywatelem. Jest mało prawdopodobne, że zostanie wydany Ukraińcom.
Osoba objęta dodatkową ochroną będzie mogła przebywać w Polsce, jednak w dalszym ciągu będzie miała ograniczone możliwości korzystania z niektórych usług ze względu na brak paszportu. Ponadto należy pamiętać, że dodatkowa ochrona nie ma charakteru bezterminowego, gdyż obowiązuje tylko tak długo, jak długo na terytorium kraju, z którego dana osoba pochodzi, istnieje zagrożenie. Po zakończeniu wojny dodatkowa ochrona może zostać zniesiona.
Odrębne przepisy ustawy o mobilizacji stanowią, że mężczyźni w wieku od 18 do 60 lat mają obowiązek zarejestrować się w ewidencji wojskowej i zaktualizować dane meldunkowe w Terytorialnym Centrum Rekrutacji (TCK). Jak będzie się to odbywać?
To są te proceduralne instrukcje, których brakuje. Zgodnie z obowiązującymi przepisami, powinien zadziałać e-cabinet poborowego i będzie można w nim to zrobić. Co ważne, utworzenie e-cabinetu jest dobrowolne i nie będą za jego pośrednictwem przesyłane wezwania do wojska. Ustawa przewiduje także, że w celu aktualizacji danych osobowych będzie można zadzwonić do TCK lub napisać e-mail. Jak jednak w takim przypadku przekazać do urzędu konsularnego potwierdzenie aktualizacji danych? To jest główne pytanie, na które nie ma jeszcze odpowiedzi.
Czy po aktualizacji danych mężczyźni będą mogli ponownie korzystać z usług konsularnych oraz będą mogli składać wnioski i odbierać paszporty za granicą?
W konsulatach – tak. Jak podkreśla Ministerstwo Spraw Zagranicznych Ukrainy, wszystko będzie dostępne po aktualizacji danych. Jednak sytuacja z paszportowymi serwisami DP „Dokument” nie jest w pełni jasna.
W rozporządzeniu, która zostało niedawno zatwierdzone przez Gabinet Ministrów Ukrainy, nie ma ostatecznej daty. Nie wiadomo zatem, czy taka możliwość zostanie przywrócona. Jeśli nie, to należy spodziewać się długich kolejek w konsulatach, ze względu na ograniczoną liczbę pracowników i techniczne możliwości. Należy pamiętać, że usługa wyrobienia paszportu konsularnego jest dostępna tylko dla niektórych kategorii osób posiadających zezwolenie na pobyt stały. Oznacza to, że konsulat nie jest zobowiązany do obsługi wszystkich.
W ustawie wskazano również, że wszelkie usługi konsularne będą świadczone mężczyznom tylko wtedy, gdy posiadają oni wojskowe dokumenty ewidencyjne. To samo dotyczy wydawania paszportów w biurach „Serwisu Paszportowego” za granicą. Co to za dokumenty i gdzie je zdobyć?
Chodzi o zaświadczenie o wpisie do poborowego obwodu (dla poborowych), legitymacja wojskowa (dla osób, które odbyły służbę wojskową lub które nie służyły i przekroczyły wiek poborowy) oraz tymczasowe zaświadczenie poborowego (dla osób w rezerwie ).
Nie wiem, w jaki sposób można będzie zdobyć te dokumenty za granicą. Być może poprzez konto elektroniczne poborowego. Tu właściwie jest największy problem, gdyż większość mężczyzn w wieku poborowym przebywających na terenie Polski to przedwojenni migranci zarobkowi, którzy raczej nie mają przy sobie takich dokumentów.
Wiele osób może znaleźć się w bardzo nieprzyjemnej sytuacji. Na przykład mężczyzna wjedzie do Ukrainy, aby uzyskać legitymację wojskową lub tymczasowe zaświadczenie poborowego. W Ukrainie nie zostanie powołany, ale wrócić do Polski też nie może. Straci tam pracę, bo miejsce pracy nie zostanie zachowane. Znalazłszy się bez pracy w Ukrainie, nie będzie w stanie utrzymać rodziny, która, przypuszczalnie, pozostała w Polsce.
Co będzie, jeśli w ciągu ustalonego terminu 60 dni nie zaktualizuje swoich danych?
Trudno jednoznacznie odpowiedzieć. Ustawa przewiduje karę administracyjną w wysokości kilku tysięcy hrywien oraz ograniczenia prawa obywateli do prowadzenia pojazdu. Informacje te wymagają jednak jeszcze doprecyzowania.
Czy w przyszłości będzie możliwe wydawanie wezwań za pośrednictwem elektronicznego konta poborowego?
Na razie – nie, ale za rok może zostać przyjęta nowa ustawa, która na to pozwoli. W takim przypadku osoba, która zarejestrowała się na elektronicznym koncie poborowego, otrzyma wezwanie w formie elektronicznej i będzie musiała stawić się w TCK. Ogólnie rozróżnia się cztery rodzaje wezwań: weryfikacja danych ewidencyjnych, na komisję lekarską, pobór do służby wojskowej i przybycie do punktu poborowego. W przypadku każdego z nich jest inna odpowiedzialność za niestawienie się w TCK. Na przykład, zignorowanie wezwania do aktualizacji danych poborowego jest wykroczeniem administracyjnym zagrożonym karą grzywny. Natomiast niestawienie się na wezwanie do punktu poborowego może grozić odpowiedzialnością karną.
Jeżeli mówimy o doręczeniu wezwania w formie papierowej za granicę, to taka możliwość jest mało prawdopodobna.
Co poradziłaby Pani mężczyznom w wieku poborowym, którzy nie posiadają ważnego paszportu zagranicznego i nie zechcą wracać do Ukrainy?
Widzę tylko dwie możliwości: albo uaktualnić swoje dane w wojskowej ewidencji w celu wyrobienia nowego paszportu za granicą, albo pozostać za granicą bez paszportu, będąc tym samym na granicy prawa.
Jednocześnie wątpię, czy Polska pozwoli dużej liczbie cudzoziemców na pobyt bez ważnych dokumentów. Jakieś kroki zostaną podjęte, ale trudno przewidzieć dokładnie jakie.
Warto zaznaczyć, że 25 kwietnia w TVP Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji RP Marcin Kierwiński zapewnił, że wszyscy przebywający w Polsce Ukraińcy będą mogli tu legalnie przebywać, a ich pobyt będzie regulowany znowelizowaną specjalną ustawą o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z wojną w tym kraju.
Rozmawiał Dmytro Dymydiuk