W swej współczesnej historii Odessa nigdy nie była częścią żadnego polskiego państwa. A jednak historyczne związki Polaków z tym miastem były zawsze dość silne. Polacy byli związani z tą miejscowością jeszcze wtedy, gdy nazywano ją Chadżybej. Istnieją przekazy o tym, że już w XV wieku Władysława Jagiełło wysyłał z Chadżybeja do Konstantynopola pszenicę. Dlatego, gdy w 1794 roku zmieniano nazwę miasta na Odessa, mieszkała w nim już pewna grupa polskiej diaspory. I nie ma w tym nic dziwnego – wyjątkowo korzystne dla handlu położenie geograficzne przyciągało do robienia interesów w Odessie ludzi z różnych krajów. Już w 1805 roku na mapie miasta pojawiła się ulica Polska – polscy szlachcice budowali tu spichlerze, a wielu z nich tu się osiedliło. Dziś ulica Polska jest jedną z najstarszych ulic w mieście. W XIX wieku Polacy brali czynny udział w rozbudowie Odessy na wielką skalę. Dzięki filantropom i architektom z Polski lub polskiego pochodzenia Odessa ma budynek Wydziału Chemii i Farmacji Odeskiego Uniwersytetu Narodowego, słynny Pasaż Odeski i szereg innych unikalnych budynków w całym mieście. Do dziś w Odessie pozostała liczna i zorganizowana Polonia, dlatego już w okresie niepodległej Ukrainy w mieście powstało szereg „polskich miejsc”, z których można zrobić całą trasę turystyczną. O najciekawszych polskich miejscach i ich historii opowiemy w tym artykule.
Pomnik i tablica pamiątkowa Adama Mickiewicza
Wybitny polski poeta Adam Mickiewicz (1798-1855) przez 9 miesięcy, w 1825 roku, mieszkał w Odessie. Jego obecność w tym mieście nie była jednak dobrowolna, lecz była konsekwencją sądowego wyroku, który nakazywał wydalenie go z Wilna za przynależność w organizacji „Towarzystwo Filomatów”, opowiadającej się za zniesieniem pańszczyzny i przywróceniem Rzeczypospolitej. Nie zważając na ten fakt, czas spędzony w Odessie był dla twórczości Mickiewicza płodny. To właśnie w tym nadmorskim mieście powstał cykl 22 wierszy, który otrzymał odpowiednią nazwę – „Sonety odeskie”.
W czasach Związku Radzieckiego, na budynku w centrum miasta, w którym mieszkał Mickiewicz, ustanowiono pamiątkową tablicę na cześć poety.
2 sierpnia 2004 roku, na Prospekcie Aleksandrowskim odsłonięto pomnik Adama Mickiewicza.
W uroczystej ceremonii wzięła udział delegacja z Polski, na czele z ówczesnym ministrem kultury Waldemarem Dąbrowskim. W składzie delegacji był między innymi także wybitny polski reżyser Jerzy Hoffman.
Pomnik Ludwika Zamenhofa
Pomnik polskiego lekarza, lingwisty i twórcy sztucznego języka esperanto Ludwika Zamenhofa (1859-1917) można śmiało nazwać pomnikiem o najoryginalniejszej historii w całej Odessie. Sam Zamenhof nigdy nie był w Odessie i jego biografia nie jest w żaden sposób związana z tym miastem. Wykonany przez odeskiego rzeźbiarza Mykołę Błażkowa, pod koniec lat 50. XX wieku, pomnik był zamówiony w Polsce. Jednak, z nieznanych przyczyn, korespondencja Błażkowa z klientami została przerwana i nikt nie przyjechał po odbiór pomnika, gdy był już gotowy. Wówczas rzeźbiarz postawił pomnik na pokrywie studni pośrodku podwórza przy ulicy Deribasiwskiej 3, gdzie mieszkał. Na pytania zainteresowanych pomnikiem, Błażkow odpowiadał, że jest to popiersie jego ojca i zostało umieszczone na pokrywie nieczynnej studni ze względów praktycznych — aby dzieci nie otwierały pokrywy studni i nie wpadły do niej.
Po śmierci rzeźbiarza, wśród mieszkańców podwórza rozeszła się plotka, że to pomnik… Lenina.
Do rozpadu ZSRR pomnik stał na swoim miejscu, choć był w opłakanym stanie. Dopiero w czasach niepodległej Ukrainy odnaleźli go członkowie międzynarodowego klubu esperanto i zaczęli się nim opiekować. Później pomnik znalazł się pod opieką służb miejskich i doprowadzono go do należytego stanu — postawiono na cokole, ogrodzono i położono wokół bruk.
Obecnie pomnik Zamenhofa w Odessie odwiedzają miłośnicy kultury esperanto, polscy turyści i zwykli mieszkańcy Odessy. Wprawdzie dość trudno dostać się na podwórko przy Deribasiwskiej 3, bo zamykane jest na szyfrowy zamek, więc chcąc zobaczyć pomnik , trzeba poczekać, aż któryś z okolicznych mieszkańców wyjdzie lub wejdzie na dziedziniec.
Pomnik Stefana Drzewieckiego
Stefan Drzewiecki (1844-1938) – polski inżynier, konstruktor i wynalazca. Był jednym z pierwszych w świecie wynalazców okrętów podwodnych z silnikiem śrubowym, a później z silnikiem elektrycznym. Związki Drzewieckiego z Odessą są bliskie i bezpośrednie, bo właśnie tu testował swe wynalazki.
Pomnik na jego cześć wzniesiono w odeskim Parku Zwycięstwa 15 maja 2004 roku, podczas Międzynarodowego Kongresu Marynarzy Okrętów Podwodnych w Odessie. Chociaż na pomniku jest wyraźnie napisane, komu jest poświęcony, rzeźba jest bardziej znana jako „pomnik marynarzy-podwodników”.
Pomnik i tablica pamiątkowa Lecha Kaczyńskiego
10 kwietnia 2010 roku na lotnisku pod Smoleńskiem miała miejsce jedna z największych katastrof we współczesnej historii Polski – rozbił się samolot prezydencki, zginęło 96 osób, w tym ówczesny prezydent Polski Lech Kaczyński i jego żona Maria Kaczyńska.
Polonia w Odessie i zwykli mieszkańcy Odessy byli wstrząśnięci tą tragedią. W pierwszych dniach po katastrofie ludzie przychodzili do Konsulatu niemal przez całą dobę i składali kwiaty na znak pamięci i współczucia, czego autor tych słów był naocznym świadkiem.
Już półtora miesiąca po tragedii, 27 maja 2010 roku, w Odessie odbyła się uroczystość nadania części ulicy Polskiej imienia Lecha Kaczyńskiego i odsłonięcia tablicy pamiątkowej ku jego czci. Stronę polską na uroczystości reprezentował Andrzej Duda, wówczas jeszcze stosunkowo mało znany, młody polityk z otoczenia Lecha Kaczyńskiego.
2010 roku. Foto: prezydent.pl
O historii pojawienia się ulicy i tablicy opowiadał w 2020 roku, w artykule w „Do Rzeczy”, ks. Jan Dargewicz, który mieszka i służy w Odessie: „Lech Kaczyński był w Odessie, spotkał się z naszą Polonią w katedrze odeskiej. <…> Powstał pomysł, by upamiętnić prezydenta Lecha Kaczyńskiego. Poprzez biskupa i konsula zwróciliśmy się do miasta, a ono jednogłośnie zgodziło się, by część ulicy Polskiej przemianować na Prezydenta Lecha Kaczyńskiego. Tak też się stało. Odsłonięto tablicę pamiątkową. Władze miasta też stanęły na wysokości zadania – uporządkowały teren, odmalowały ścianę. Starali się, by to było wydarzenie”.
Po raz drugi Andrzej Duda, tym razem z prezydentem Wołodymyrem Zełenskim, był przy tablicy pamiątkowej Lecha Kaczyńskiego w Odessie w październiku 2020 roku, kiedy przyjechał do tego miasta, aby wziąć udział w polsko-ukraińskim forum biznesu.
O tym, jak uszanowano pamięć ofiar Katastrofy Smoleńskiej w innych miastach Ukrainy, „Nasz Wybór” opowiedział w artykule, który jest dostępny pod tym linkiem.
Katedra Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i pomnik Jana Pawła II
Jednym z najważniejszych miejsc dla Polonii w Odessie jest Katedra Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny przy ulicy Kateryneńskij.
Katedra została zbudowana w 1853 roku i przez ponad 80 lat była jednym z głównych ośrodków katolicyzmu w regionie Północnego Przyczarnomorza. W 1935 roku sowieckie władze zamknęły katedrę i utworzyły na jej miejscu klub. Po II wojnie światowej komuniści przebudowali kościół na halę sportową, powodując ogromne zniszczenia pierwotnej kompozycji architektonicznej. Pod koniec radzieckiej epoki katedra była w fatalnym stanie technicznym.
W 1991 roku, dzięki staraniom polskiego księdza prałata ks. Tadeusza Hoppego, który wcześniej przez ponad 30 lat był proboszczem odeskiego kościoła św. Piotra, katedra wróciła na własność katolickiej wspólnoty miasta. W latach 90. kontynuowano prace nad jej rekonstrukcją. W tym samym czasie wznowiono sprawowanie nabożeństw.
Ostatecznie katedrze przywrócono, z pewnymi zmianami, pierwotny wygląd i dziś pełni funkcję głównej katedry diecezji odesko-symferopolskiej Kościoła Rzymskokatolickiego w Ukrainie. Ksiądz Tadeusz Hoppe zmarł w 2003 roku, a katedra pozostała ukoronowaniem i swoistym pomnikiem jego wieloletniej służby w Odessie.
W sierpniu 2008 roku przy katedrze odsłonięto pomnik Jana Pawła II. W uroczystości odsłonięcia wziął udział między innymi wieloletni osobisty sekretarz papieża Polaka – kardynał Stanisław Dziwisz.
Przez wiele dziesięcioleci Odessa żyła pod wpływem rosyjskiej propagandy, w której znaczenie innych narodów i kultur w historii miasta było, albo po prostu przemilczane, albo celowo niedoceniane. W ciągu trzech dekad niepodległej Ukrainy w Odessie pojawiło się wiele nowych polskich pomników i znaczących kulturalnych obiektów, ale, generalnie, kwestia związków Polaków z Odessą jest wciąż nowa i dość nietypowa. Mamy nadzieję, że po naszym Zwycięstwie Odessa stanie się jednym z ulubionych turystycznych miejsc Polaków, a w mieście będą odbywać się liczne prezentacje książek, pokazy filmów i spektakli o odeskim okresie twórczości Adama Mickiewicza, o testach okrętów podwodnych Stefana Drzewieckiego, czy o niesamowitej historia życia ks. Tadeusza Hoppego.
Ołeksandr Szewczenko