7 czerwca Prezydent RP Andrzej Duda podpisał nowelizację „Specjalnej ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa”. To ostatni etap zatwierdzania zmian, nad którymi głosowano już w Sejmie i Senacie. Nowe przepisy specustawy wejdą w życie 1 lipca 2024 roku.
Zgodnie ze zmianami, tymczasowa ochrona Ukraińców zostanie przedłużona do 30 września 2025 roku. Ponadto, wśród innowacji można wymienić rezygnację z jednorazowej pomocy finansowej „300+”, pomocy „40+”, a także ograniczenie świadczenia w ramach programu „800+” wyłącznie dla dzieci uczęszczających do polskich przedszkoli i szkół . Ukraińcy posiadający PESEL UKR będą również mogli uzyskać specjalne zezwolenie na pobyt czasowy na okres 3 lat. Informujmy, jakie zmiany czekają Ukraińców w Polsce i jak komentują to przedstawiciele organizacji społecznych.
7 czerwca Prezydent RP Andrzej Duda podpisał ustawę o nowelizacji specustawy o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa. Poinformowała o tym 10 czerwca Kancelaria Prezydenta.
Wcześniej projekt zmian do specustawy przegłosowano w Sejmie i Senacie.
Przyjęcie zmian poprzedziły konsultacje polskiego rządu z wojewodami i organizacjami pozarządowymi, które w Polsce zajmują się pomocą Ukraińcom. „To, co odróżnia te zmiany od poprzednich, to szerokie zaangażowanie organizacji społecznych. Nasi koledzy byli obecni, a nawet zabierali głos, na posiedzeniach Komisji Administracji i Spraw Wewnętrznych w dniach 8 i 15 maja. Takie zbliżenie ustawodawcy i społeczeństwa może być tylko mile widziane. Włączenie do dyskusji nie oznacza jednak automatycznie, że nasze uwagi będą uwzględnione. Tylko jedna trzecia propozycji strony społecznej została uwzględniona w publicznej debacie na szczeblu MSWiA, natomiast żadna z propozycji nie została uwzględniona podczas rozpatrywania projektu przez sejmową komisję” – powiedział w komentarzu dla „Naszego Wyboru” Ołeksandr Pestrykow z działu rzecznictwa Ukraińskiego Domu
Najważniejsze zmiany w specustawie
Przedłużenie legalnego pobytu do 30 września 2025 roku
Nowelizacja specjalnej ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa przewiduje przedłużenie jej obowiązywania do 30 września 2025 roku. Ukraińcy, którzy przybyli lub przybędą do Polski, uciekając przed rosyjską pełnoskalową agresją, będą mogli legalnie przebywać w Polsce do 30 września 2025 roku.
„Ta zmiana ustawy jest potrzebna. Po pierwsze, potrzebne jest przedłużenie okresu statusu tymczasowej ochrony dla osób, które są w Polsce w wyniku agresji rosyjskiej na Ukrainę. Ponieważ obowiązujące przepisy działają do końca czerwca de facto, ta niepewność była męcząca dla ludzi. Teraz sytuacja staje się jasna, ludzie mogą się czuć bezpiecznie – powiedział w komentarzu dla OKO.Press prezes Związku Ukraińców w Polsce Mirosław Skórka,.
„Natychmiastowe” otrzymanie numeru PESEL UKR po przybyciu
Podstawą legalnego pobytu jest przede wszystkim otrzymanie numeru PESEL UKR. Pomimo zastrzeżeń ze strony organów samorządu i organizacji społecznych, specustawa nie określa dokładnego terminu, w którym Ukrainiec musi wystąpić do administracji o nadanie numeru PESEL UKR. Wcześniej zakładano, że po przyjeździe do Polski ludzie mają na to 30 dni. Natomiast w zaktualizowanej specustawie konkretne określenie zastąpiono pojęciem „natychmiast” po przybyciu. „Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji stoi na stanowisku, że uchodźca z Ukrainy powinien jak najszybciej i bez zbędnej zwłoki wystąpić o nadanie numeru PESEL. Zapis ten ma charakter wyłącznie instruktażowy i nie przewiduje żadnych sankcji wobec obywateli Ukrainy za niezłożenie wniosku. Ponadto, należy mieć na uwadze, że ze względu na obowiązek posiadania ważnego dokumentu podróży może zdarzyć się, że okres ten będzie dłuższy niż dotychczasowe 30 dni” – podało w komentarzu ministerstwo.
„Mamy wątpliwości co do obowiązku „niezwłocznego” złożenia przez osoby z Ukrainy dokumentów w celu uzyskania numeru PESEL UKR. Rząd powołuje się na zdrowy rozsądek instytucji i twierdzi, że sformułowanie pozostawia miejsce na indywidualne przypadki. Z naszego doświadczenia wynika jednak, że brak terminu (np. 30 dni od przybycia) powoduje, że niejednoznaczne określenie „natychmiast” będzie różnie interpretowane przez różne instytucje. W rezultacie ludzie będą traktowani w różny sposób, a niektórzy będą mieli trudności z uzyskaniem numeru – komentuje zmiany w specustawie Agnieszka Kosowicz z Polskiego Forum Migracyjnego – organizacji zajmującej się migrantami w Polsce.
PESEL UKR jedynie z ważnym paszportem
Wcześniej numer PESEL UKR nadawany był wszystkim obywatelom Ukrainy, niezależnie od tego, czy posiadają ważny paszport, czy też nie. Na przykład tym, którzy posiadają jedynie dowód osobisty starego typu lub nowy dowód osobisty ID lub paszport z przekroczonym terminem ważności. Natomiast nowelizacja przewiduje, że PESEL UKR będzie wydawany wyłącznie z ważnym paszportem. Osoby, które wyrabiały PESEL UKR na podstawie innych dokumentów, po wejściu w życie zmian będą musiały zaktualizować swoje dane we właściwym urzędzie i przedstawić ważny paszport w terminie 60 dni od dnia wejścia w życie nowelizacji.
Podczas wystąpienia w Sejmie wiceminister Maciej Duszczyk powiedział, że obowiązek posiadania ważnego paszportu dotyczy wyłącznie osób ubiegających się o specjalną kartę pobytu (więcej na ten temat poniżej). „Jeśli tego nie zrobią [nie przedstawią ważnego paszportu – przyp. red.], to w dalszym ciągu będą mogli korzystać ze statusu ochrony czasowej [PESEL UKR – przyp. red.], ale nie będą mogli przejść na pobyt tymczasowy” – powiedział Duszczyk.
Jak wyjaśnia Ołeksandr Pestrykow, kwestia zniesienia obowiązku posiadania ważnego paszportu w celu uzyskania numeru PESEL UKR była poruszana przez organizacje społeczne podczas prac sejmowej komisji. Jednak propozycja ta nie została przyjęta. „Za niedopełnienie tego obowiązku nie przewidziano żadnych sankcji. Dlatego Maciej Duszczyk przedstawia to jako prawo. Jednak z jakiegoś powodu autorzy nie chcą sformułować tego prawa jako prawa. Pozostawili słowa „zobowiązany” i „60 dni” – mówi Pestrykow.
Specjalna karta pobytu CUKR
Nowe zmiany w specustawie przewidują, że obywatele Ukrainy posiadający status PESEL UKR będą mogli w uproszczony sposób ubiegać się o zezwolenie na pobyt czasowy. Takie karty pobytu będą wydawane także dzieciom. Będą się jednak różnić od zwykłych kart pobytu wydawanych w Polsce cudzoziemcom. W dalszej części tekstu będziemy ją określać skrótem zaproponowanym w nowelizacji specustawy – CUKR.
Wniosek o wydanie takiej karty pobytu (CUKR) (specjalnie dla Ukraińców posiadających PESEL UKR) można złożyć wyłącznie on-line za pośrednictwem elektronicznego systemu Urzędu do Spraw Cudzoziemców. W CUKR będzie zaznaczone, że jego właściciel znajdował się wcześniej pod ochroną czasową (posiadał PESEL UKR). Taka karta nie będzie również zawierać informacji o miejscu zamieszkania ani meldunku. Karta będzie ważna przez 3 lata i daje jej właścicielowi prawo do pracy w Polsce bez konieczności uzyskiwania dodatkowego zezwolenia. Nie będzie również konieczne powiadamianie urzędu pracy o zatrudnieniu obywatela Ukrainy, jeśli posiada on CUKR. Posiadacz takiej karty pobytu jest jednak zobowiązany w terminie 15 dni powiadomić wojewodę o zmianie adresu zamieszkania. Posiadacze karty CUKR będą mieli takie same prawa jak pozostali cudzoziemcy posiadający kartę stałego pobytu.
Kartę CUKR będą mogli otrzymać ci obywatele Ukrainy, którzy spełniają wszystkie wymogi:
- stanem na 4 marca 2024 będą posiadali PESEL UKR;
- posiadali PESEL UKR w dniu złożenia wniosku na kartę pobytu CUKR;
- posiadali PESEL UKR bez przerwy w ciągu 365 dni.
„Nowelizacja jest miksem dobrych i złych rozwiązań. Czasem dobrych idei, które w praktyce mogą niestety przysporzyć dużo trudności. Na przykład składanie wniosków na pobyt czasowy jest związane z szeregiem wymogów, których – obawiamy się – część osób nie spełni kompletnie nie ze swojej winy. Jednym z wymogów jest posiadanie statusu UKR w dniu 4 marca 2024 roku czy posiadanie ważnego dokumentu podróży” – mówi w komentarzu dla OKO.Press dr Magdalena Nazimek z Konsorcjum Migracyjnego.
Uzyskanie karty pobytu w celu łączenia rodzin
Nowelizacja poszerza listę sytuacji, w których obywatel Ukrainy posiadający status PESEL UKR może złożyć dokumenty w celu uzyskania karty pobytu. Wcześniej kartę pobytu można było uzyskać wyłącznie w celu podjęcia pracy w Polsce. Od teraz zezwolenie na pobyt czasowy mogą uzyskać osoby – rodzina obywatela Polski lub w celu połączenia z rodziną.
W praktyce umożliwia to uzyskanie karty pobytu dla dzieci lub krewnych w starszym wieku, krewnych – osób niepełnosprawnych, które nie mogą pracować.
„Jesteśmy zadowoleni z możliwości uzyskania karty pobytu w ramach łączenia rodzin. Dzięki specjalnej ustawie osoby posiadające numer PESEL UKR mają możliwość uzyskania zezwolenia na pobyt nie tylko dla siebie (zazwyczaj na podstawie pracy), ale także dla pozostających na utrzymaniu dzieci i starszych rodziców. W Polskim Forum Migracyjnym wielokrotnie zdarzały się przypadki, gdy ze względu na ograniczenia prawne wszyscy członkowie rodziny mieli różny status prawny, co było niewygodne i trudne. To długo oczekiwana zmiana – mówi Agnieszka Kosowicz.
Opłata za zamieszkanie w ośrodkach tymczasowego zakwaterowania
Już wcześniejsze zmiany w specustawie wprowadziły dla Ukraińców częściową opłatę za pobyt w ośrodkach zakwaterowania zbiorowego. Jednakże nowe zmiany dodatkowo regulują ten przepis i dodają nowe wymogi. Po upływie 120 dni od chwili pierwszego wjazdu na terytorium Polski osoby zamieszkujące ośrodki zbiorowego zakwaterowania mają obowiązek wpłacić 50% środków wydanych na pobyt, jednak kwota ta nie może przekroczyć 40 zł na osobę za dzień. Również w przypadku osób niepełnoletnich, na które przyznawane jest świadczenie 800+, trzeba będzie płacić 15 zł dziennie od osoby.
Po 180 dniach od chwili pierwszego przyjazdu do Polski kwota zwrotu wzrasta do 75%, jednak nie więcej niż 60 zł dziennie na osobę. Kwota 15 zł dla osób niepełnoletnich pozostaje bez zmian.
„W ośrodkach zapewnione jest zakwaterowanie i pełne wyżywienie. Dlatego też udział w opłacie dla nieletnich, których rodzice otrzymują pomoc 800+, wydaje się właściwym rozwiązaniem, zwłaszcza w kontekście zwiększenia tej pomocy z 500 do 800 zł i zrównania poziomu wsparcia z tym, jaki mogą otrzymać polscy obywatele” – tłumaczy przyjęcie tego przepisu Ministerstwo Spraw Wewnętrznych.
„Nie podoba nam się pomysł, że dzieci, które otrzymują 800+, muszą ponosić część kosztów pobytu w ośrodkach zbiorowego zakwaterowania. Argument, że mogą zapłacić, bo otrzymują świadczenie, jest nieprzekonujący. Pogłębia też nierówności – rodzina samodzielnie wynajmująca mieszkanie w pełni skorzysta z 800+. Rodzina przebywająca w ośrodku (z definicji mniej zamożna i bardziej potrzebująca wsparcia) straci część 800+. Jaka jest w tym logika?” – mówi Agnieszka Kosowicz.
Konkretnie regulowana jest także lista osób, które nie muszą płacić za pobyt w ośrodkach zbiorowego zakwaterowania. Dotyczy to:
- osób niepełnosprawnych;
- osób w starszym wieku: kobiety – powyżej 60 lat, mężczyźni – powyżej 65 lat;
- kobiet w ciąży (posiadające odpowiednie dokumenty) lub osób, które samotnie wychowują dziecko w wieku do 12 miesięcy;
- osób, które samodzielnie opiekują się trójką lub większą liczbą dzieci;
- niepełnoletnich, którym nie zostało przyznane żadne socjalne świadczenie;
- osób, które mają pisemne oświadczenie miejscowego wojewody, że z powodu trudnej sytuacji życiowej nie mogą wnosić tej opłaty
Program „40 zł za dobę”
Do tej pory osoby udzielające schronienia Ukraińcom oraz zapewniające im mieszkanie i wyżywienie mogły otrzymać pomoc finansową w wysokości 40 zł dziennie na osobę. Nowe zmiany w specustawie przewidują, że od 1 lipca 2024 roku taka pomoc zostanie całkowicie zniesiona.
Zdaniem wiceministra Macieja Duszczyka rząd ujawnił „wiele różnych nadużyć” w sytuacjach, gdy osoby prywatne udzielały Ukraińcom schronienia w swoich prywatnych domach. Zgodnie z zaktualizowaną specustawą większe ośrodki, które zawarły umowy z właściwymi wojewódzkimi administracjami, będą mogły liczyć na wsparcie państwa.
„Budzi obawy, że osoby, które przebywają w domach prywatnych czy takich małych ośrodkach, mogą zostać pozbawione tej pomocy. Czasami są to osoby w wyjątkowej sytuacji, na przykład osoby z zaburzeniami psychicznymi czy osoby, które wymagają specjalnej pomocy medycznej i one nie mogą przebywać w większych grupach,
muszą mieszkać w mniejszych środowiskach” – mówi Mirosław Skórka. Dodaje, że w tej kwestii również potrzebne są rozwiązania indywidualne, które umożliwią tego rodzaju działanie pomocy na przykład poprzez Miejskie Ośrodki Pomocy Społecznej
Zatrudnianie obywateli Ukrainy
Podobnie jak poprzednio, pozostaje zapis, że obywatele Ukrainy posiadający PESEL UKR nie muszą posiadać specjalnego zezwolenia na pracę. Wystarczy, że pracodawca zgłosi takiego pracownika do urzędu pracy. Natomiast nowe zmiany przewidują, że teraz konieczne będzie zgłaszanie nie tylko faktu zatrudnienia Ukraińca, ale także liczby godzin pracy i wysokości wynagrodzenia. Skrócono także z 14 do 7 dni okres, w którym pracodawca musi zgłosić ukraińskiego pracownika do urzędu pracy.
„Autorzy specustawy twierdzą, że obecnie wielu pracodawców zachowuje się nieuczciwie – przez dwa tygodnie nielegalnie wykorzystują pracę migrantów, po czym nie zgłaszają tego i zwalniają pracownika (czasami bez wynagrodzenia). Rząd ma nadzieję, że skrócenie czasu wyeliminuje tę praktykę. Naszym zdaniem tak się nie stanie, a nawet istnieje ryzyko pogorszenia sytuacji. Wielu pracodawców nie zdążyło złożyć wymaganego oświadczenia nawet w ciągu dwóch tygodni. Dlatego nie zdążą też w ciągu 7 dni. Naszym zdaniem, sposobem na rozwiązanie problemu powinno być wzmocnienie Państwowej Inspekcji Pracy i całego systemu ochrony pracowników przed wykorzystaniem ich na rynku pracy. Korzystne byłoby także zobowiązanie pracodawców do informowania pracowników o wypełnieniu wymagań w kontekście legalizacji – obecnie pracownik nie wie, czy pracodawca zgłosił go w terminie do urzędu pracy. Być może nawet nie podejrzewa, że pracuje nielegalnie – mówi Agnieszka Kosowicz.
Dostęp do programów pomocy finansowej
Sytuacja odnośnie dostępu Ukraińców do programów pomocy finansowej wygląda obecnie następująco:
- prawo do jednorazowej zapomogi z tytułu urodzeniu dziecka i świadczenia rodzinne mają obywatele Ukrainy, którzy legalnie przebywają na terytorium Polski ze swym dzieckiem;
- prawo do świadczenia wychowawczego (800+), a także programu Dobry start mają obywatele Ukrainy, którzy legalnie przebywają na terytorium Polski ze swym dzieckiem, a dziecko chodzi do polskiej szkoły lub przedszkola;
- obywatele Ukrainy legalnie przebywający na terytorium Polski wraz z dzieckiem mają prawo do pomocy w ramach rodzinnego kapitału opiekuńczego.
Obowiązek szkolny
Zmiany w specustawie przewidują, że wypłaty z programów świadczeń Rodzina 800+ i Dobry Start będą uzależnione od tego, czy dzieci uczęszczają do polskiej szkoły. „Polski rząd obawia się, że ukraińskie dzieci nie będą uczyć się w żadnym systemie edukacji. Dzieci nie chodzą do polskiej szkoły, a w ukraińskiej szkole prawie niemożliwe jest monitorowanie ich edukacji online. Nie wiadomo, czy rzeczywiście tam się uczą, czy tylko formalnie się na nie zapisali. Dlatego rząd chce, aby ukraińskie dzieci mieszkające w Polsce chodziły do polskich szkół, niezależnie od tego, czy aktualnie uczą się w Ukrainie online, czy nie uczą się w ogóle. W tym celu postanowiono połączyć pobieranie świadczeń socjalnych z obowiązkiem szkolnym, aby rozwiązać typowy problem braku kontroli nad dziećmi” – wyjaśnia w rozmowie z „Naszym wyborem” Ołeksandr Pestrykow.
Należy zaznaczyć, że obowiązek uczęszczania do polskiej szkoły w celu otrzymania pieniędzy w ramach programu 800+ będzie dotyczył wyłącznie osób posiadających status PESEL UKR. „Nie będzie to dotyczyło tych migrantów, którzy przybyli do Polski przed 2022 rokiem lub później albo utracili status UKR. Oznacza to, że istnieją wyraźne oznaki nierównego traktowania, a w istocie – dyskryminacji, ponieważ to nowe prawo będzie dotyczyć tylko odrębnej grupy osób” – mówi Pestrykow.
Już później w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji wyjaśniono, że ten zapis wejdzie w życie dopiero w przyszłym roku. Wynika to z faktu, że wnioski do ZUS o przyznanie 800+ na nowy okres świadczenia składane są od 1 lutego do 30 czerwca i przydzielane są na okres od 1 czerwca do 31 maja roku następnego. Dlatego Ukraińcy, którzy już złożyli wniosek o 800+ lub złożą go do 30 czerwca i otrzymają pozytywną decyzję z ZUS, będą otrzymywać świadczenie do maja przyszłego roku.
«Ustawa nie może działać wstecz. Poza tym niezwykle kosztowne byłoby przebudowanie systemu ZUS, który świadczenia wypłaca, tak by powiązać go z systemem informacji oświatowej” – mówi w komentarzu dla Rzeczpospolitej przedstawiciel ministerstwa. Tym samym, nowe regulacje dotyczące pomocy finansowej 800+ i obowiązku uczęszczania dzieci ukraińskich do polskiej szkoły wejdą w życie dopiero od nowego okresu świadczeniowego, czyli od 1 czerwca 2025 roku.
Inne zmiany w dziedzinie edukacji
Zmiany w obszarze edukacji przewidują ułatwienie procedury zatrudniania w szkołach asystentów międzykulturowych niebędących obywatelami Polski.
Również w roku szkolnym 2024/2025 uczniowie z Ukrainy uczący się w polskich szkołach będą zobowiązani do napisania egzaminu ósmoklasisty wyłącznie z matematyki i języka obcego. Natomiast do egzaminu z języka polskiego można przystąpić dobrowolnie.
Z nowym projektem zmian w specustawie można zaznajomić się pod linkiem.
Anastasiia Verkhovtska