W Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, a także w konstytucjach większości państw świata napisano, że każdy ma prawo do pracy. Ten zapis oznacza nie tylko prawo do wykonywania pewnych czynności w celach zarobkowych, ale także prawo do wykonywania pracy w godnych warunkach. Obecnie, gdy coraz więcej osób wyjeżdża w poszukiwaniu pracy za granicę ojczystego kraju, kwestia przestrzegania litery prawa na rynku pracy staje się coraz bardziej aktualna. Cudzoziemscy pracownicy nie zawsze dobrze znają prawodawstwo państwa, do którego przyjeżdżają w poszukiwaniu pracy, a do tego – status obywateli innego państwa stawia ich, a priori, na innej pozycji niż resztę pracowników.
Ukraińcy za granicą, niestety, często spotykają się z naruszaniem ich praw na rynku pracy. Dotyczy to w równej mierze osób posiadających wizy pracownicze i zezwolenia na pobyt, jak i nielegalnych migrantów, którzy pracująca „na czarno”. W Polsce nie jest prowadzona oficjalna statystyka dotycząca naruszania praw pracowniczych cudzoziemców. Pewnym wskaźnikiem są dane Państwowej Inspekcji Pracy, ale dotyczą one jedynie przypadków nie dotrzymania umów i jedynie w tych firmach, które Inspekcja już skontrolowała.
Problemy, z którymi borykają się cudzoziemcy, można umownie podzielić na dwie kategorie:
1) przypadki naruszania prawa pracy, charakterystyczne dla całego rynku pracy w kraju;
2) dyskryminacja na tle narodowościowym lub z powodu innego obywatelstwa.
W kwestii pierwszej kategorii, wszystko jest mniej więcej jasne – jeśli pracujecie w Polsce na podstawie zezwolenia na pracę lub innych dokumentów, które umożliwiają jej podjęcie, a także macie ważny kontrakt, wówczas w sytuacjach konfliktowych (np. bezpodstawne zwolnienie, odmowa udzielenia urlopu, brak zapłaty za pracę ponad normę i inne) możecie bronić swych praw na tych samych zasadach co obywatele tego kraju. Możecie zwrócić się ze skargą do Państwowej Inspekcji Pracy albo do Sądu Pracy, a po przeprowadzeniu odpowiedniej kontroli, organy państwa mogą zobowiązać pracodawcę do wypłacenia odszkodowania.
Odnośnie problemów, które należą do drugiej kategorii, sprawa nie wygląda tak jasno. Polskie prawo jednoznacznie zakazuje jakiejkolwiek dyskryminacji w pracy. Ale udowodnienie, że płacą wam, na przykład, o 20% mniej niż waszym polskim kolegom, ponieważ nie posiadacie paszportu unijnego kraju, jest bardzo trudne. Szczególnie narażeni na przejawy dyskryminacji są migranci z nieuregulowanym statusem, którzy pracują bez oficjalnego zezwolenia. Pozostają faktycznie na łasce pracodawcy.
Problemy z jakimi najczęściej borykają się nielegalni cudzoziemscy pracownicy w Polsce to: niewypłacanie pensji przez pracodawcę, bardzo złe – na granicy z wyzyskiem – warunki pracy, brak woli firm do podpisywania umów, gdy mają możliwość to zrobić.
Petro po raz pierwszy przyjechał do Polski 2 lata temu. Miał turystyczną wizę, ale nie zamierzał odpoczywać u znajomych – trzeba było zarobić grosz dla rodziny, która pozostała na Ukrainie. Gdy znalazł pracę w budownictwie, pracodawca od razu powiedział, że teoretycznie może wyrobić zezwolenie na zatrudnienie i podpisać umowę, ale wówczas trzeba odliczyć od wypłaty podatki, ubezpieczenie… Jednym słowem, Petro pracował bez dokumentów, ale przez 3 miesiące na czas otrzymywał swe pieniądze. Gdy za rok znów przyjechał do Polski, znalazł innego pracodawcę i nie wahając się, zgodził się na stary schemat zapłaty. Ale tej nie było i za jeden miesiąc, i za drugi… Gdy Petro przyszedł bronić swych praw, szef powiedział, że dosłownie – jest nikim, powinien się cieszyć, że nie doniósł na niego jako „nielegalnego”. Petro musiał powrócić na Ukrainę z niczym.
W takiej i podobnych sytuacjach pomocy migrantom udzielają organizacje pozarządowe. Działające w Warszawie Stowarzyszenie Interwencji Prawnej (w skrócie SIP) realizuje obecnie projekt „W Obronie Praw Nieudokumentowanych Imigrantów w Środkowej Europie”. Podobna kampania jest realizowana na Węgrzech, Czechach, Słowacji oraz Rumunii.
– Projekt jest skierowany zarówno do cudzoziemców, którzy podjęli pracę w Polsce nie posiadając odpowiednich dokumentów, jak i tych, którzy pracują na podstawie wymaganych zezwoleń – mówi przedstawicielka organizacji Karolina Mazurczak. – Udzielamy pomocy prawnej wszystkim, kogo prawa były naruszone, chociaż szczególny akcent stawiamy na wspieranie tych osób, które przebywają w Polsce bez ważnej wizy lub zezwolenia na pracę.
Pomoc udzielana przez SIP jest bezpłatna. Można tu otrzymać zarówno poradę prawnika, a także pomoc w przygotowaniu listów, skarg oraz innych nieodzownych dokumentów. Jeśli zaistnieje potrzeba, fachowcy ze Stowarzyszenia mogą udzielić pomocy w trakcie postępowania w sądzie. Karolina Mazurczak podkreśla, że Stowarzyszeniu zależy na rozpowszechnieniu informacji o projekcie oraz dotarciu do cudzoziemców z informacją, że mają się do kogo zwrócić w kryzysowej sytuacji.
– Rozpowszechniamy ulotki zawierające informacje o naszym projekcie i apelujemy do klientów Centrum Informacji dla Cudzoziemców, aby przekazywali je dalej – mówi Karolina Mazurczuk. – 26 listopada zorganizowaliśmy seminarium „Granice godności w pracy za granicą”.
Organizacje zajmujące się pomocą migrantom w Polsce podkreślają, że ważną kwestią dla osób, które rozpoczynają życie w nowym kraju, jest znajomość przysługujących im praw. O przepisach prawa pracy dotyczących cudzoziemców można dowiedzieć się ze strony Państwowej Inspekcji Pracy www.pip,gov.pl, w odnośniku „Informacja dla cudzoziemców”. Porady dotyczące tego, jak bronić swych praw na rynku pracy i jak walczyć z dyskryminacją w miejscy pracy są dostępne na stronie www.migrant.info.pl. Psycholodzy potwierdzają – jeśli macie poczucie, że wasza godność jest w pracy naruszana – lepiej od razu reagować. Im szybciej dacie do zrozumienia, że nie życzycie sobie wchodzić w pewne sytuacje, tym większe prawdopodobieństwo, że nie będziecie w nie wpadać w przyszłości.
Szczegóły na temat konsultacji, których udziela Stowarzyszenie Interwencji Prawnej oraz jego adres znajdziecie na stronie 14 „Naszego Wyboru”.
Іryna KRAVETS