Już od kilku stuleci z Warszawą związane są życiowe losy znanych Ukraińców – wojskowych dowódców, literatów, artystów. Niektórzy z nich zatrzymali się w stolicy Polski na krótki czas, inni – na dłuższy. Czasami ich losy oraz ideowe wybory, pokrewne na Ukrainie, w okresie warszawskim zmieniały i rozchodziły się. Redakcja „Naszego Wyboru” zamierza, przynajmniej pokrótce, naszkicować Ukraińcom przebywającym w stolicy Polski ich biografie, a przede wszystkim warszawskie epizody.
Epizod pierwszy – Symon Petlura
Symon Petlura, urodzony 22 maja 1879 roku w Połtawie, stał się symbolem walki o ukraińską państwowość w latach 1917-1921. Przypadło mu kierować państwem w okresie najcięższych walk, czasami z kilkoma przeciwnikami jednocześnie. Do Warszawy Petlura przybywał w dwóch „wcieleniach” – w grudniu 1919 roku, jako przywódca ukraińskiego państwa – Ukraińskiej Republiki Ludowej oraz główny ataman jej wojsk. 21 kwietnia 1920 roku Petlura podpisał z marszałkiem Polski Józefem Piłsudskim tzw. umowę warszawską – wojskowy sojusz, którego rezultatem było ukraińsko – polskie partnerstwo podczas wojny z bolszewicką Rosją. Sojusz z Polską dawał nadzieję na wyjście z beznadziejnej sytuacji. Po klęsce wyprawy kijowskiej i podpisaniu między Polską i Rosją tzw. pokoju ryskiego, Petlura ponownie trafił do Warszawy, tym razem w innej roli – politycznego emigranta. Do Warszawy przyjechał z Tarnowa, gdzie działał ukraiński emigracyjny rząd. Pomagali mu niektórzy Polacy, szczególnie Henryk Józefski, w latach 30-tych – wojewódzka wołyński. Na początku emigracyjnej tułaczki Petlura zamieszkał w pałacu Raczyńskich, a także w budynku przy ulicy Mokotowskiej. Na skutek radzieckich żądań wydalenia z Polski czterech najbardziej znaczących antybolszewickich politycznych i wojskowych liderów (w tym S. Petlury) byli polscy sojusznicy odwrócili się od niego. Ze względu na naciski na polskie władze ze strony ZSRR, 31 grudnia 1923 roku ataman opuścił Warszawę i udał się do Paryża. Jego próby kontynuacji walki i poszukiwania sojuszników przerwała 25 maja 1926 roku kula Szolema Szwarcbarda. Mogiła Symona Petlury znajduje się na paryskim cmentarzu Montparnasse.
Epizod drugi – Ołeksandr Dowżenko
Z Warszawą związana jest część życia innej znanej postaci – Ołeksandra Dowżenki, który przez pewien czas szedł podobną drogą co Symon Petlura. Znany filmowy reżyser i pisarz urodził się 11 września 1898 roku w mieście Sosnyci na Czernihowszczyźnie, a w latach 1917-1919 uczył się w Kijowie. W okresie 1918-1919 walczył w armii Petlury o wolną Ukrainę (niektórzy biografowie twierdzą, że osobiście znał Petlurę). Dowżenko walczył w kureniu Czarnych Hajdamaków, którzy likwidowali tzw. powstanie bolszewików w kijowskim Arsenale. Jednak jego życiowa droga ułożyła się inaczej niż Petlury. Dowżenko poszedł na współpracę z nową radziecką władzą, „zmienił poglądy”, został reżyserem filmowym. W filmach „Ziemia” (1930 r., zaliczany do 100 najważniejszych dzieł światowej kinematografii), „Szczors” (1939) czy „Arsenał” (1928) Dowżenko wychwalał nowy ład na Ukrainie, zwycięstwo przeciwników niepodległej Ukrainy – bolszewików. W Warszawie Dowżenko przebywał od wiosny 1921 do początku 1922 roku, ale nie jako reżyser, lecz jako dyplomata… misji Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Znawcy jego biografii twierdzą, że właśnie doświadczenie pracy w dyplomacji stało się przyczynkiem do stworzenia jednego z jego pierwszych filmów p.t. „Torba kuriera dyplomatycznego” (1927 r.). W Warszawie Dowżenko nie tylko pracował, ale także razem z małżonką dawał koncerty. Po krótkim okresie warszawskim, Dowżenko przeprowadził się do Berlina, a stamtąd do Charkowa, który wówczas był stolicą radzieckiej Ukrainy. Na radzieckiej Ukrainie Dowżenko został znanym reżyserem filmowym, a pod koniec życia, wbrew własnej woli, na żądanie Józefa Stalina, znalazł się w Moskwie, gdzie zmarł 25 grudnia 1956 roku.
Epizod trzeci – Ołena Teliha
Do Warszawy trafiali nie tylko mieszkańcy Centralnej Ukrainy, mężczyźni, dowódcy, dyplomaci, ale także ich żony. Przykładem takiej Ukrainki – Warszawianki była poetka Ołena Teliha. Urodziła się 21 lipca 1906 roku w pobliżu Moskwy, do lat 20-tych mieszkała w Kijowie, a następnie na emigracji – w Pradze i Warszawie. W stolicy Polski poetka przebywała w latach 1929 – 1939. Mieszkała, między innymi, na ulicy Kaliskiej 17, w dzielnicy Ochota. Oprócz pracy jako nauczycielka w szkole im. Łesi Ukrainki w Warszawie, w jej biografii występują także mniej znane epizody. Z powodu trudnej sytuacji finansowej Teliha musiała pracować jako śpiewaczka w kabaretach oraz modelka. Podobnie jak miliony Ukraińców w XX wieku, poetkę spotkał tragiczny los. Podczas niemieckiej okupacji Teliha przeprowadziła się do Kijowa, gdzie odradzała ukraińskie życie kulturalne. 22 lutego 1942 roku został aresztowana przez hitlerowców i rozstrzelana w Kijowie, w Babim Jarze (obecnie bardziej znany jako miejsce mordu tysięcy żydowskich mieszkańców Kijowa).
Piotr TYMA