W wielu polskich miast są miejsca upamiętnienia ofiar Wielkiego Głodu. Znana polska reżyserka Agnieszka Holland nagrała fabularny film, który najbardziej szeroko w światowym kinie podjął temat głodu w Ukrainie. Książka amerykańsko – polskiej badaczki Anne Applebaum jest jednym z najbardziej gruntownych opracowań, które przybliżyło czytelnikom na całym świecie temat ukraińskiej tragedii. Wymienione powyżej fakty nie wyczerpują przykładów uwiecznienia w Polsce pamięci o genocydzie ukraińskiego narodu. Jewhen Jakowenko pisze o tym, jak współczesna Polska i Polacy upamiętniają i rozpowszechniają wiedzę o tej tragedii w Polsce oraz na świecie i dlaczego pamięć o tych strasznych wydarzeniach jest tak bardzo ważna.
W latach 1932-33, na skutek sztucznego głodu i wywołanych przez niego chorób, według szacunków różnych badaczy, na terytorium Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej i Kubania zmarło od 3,9 do 7, a nawet 10,5 miliona osób. Kierownictwo Związku Radzieckiego było odpowiedzialne za ludobójstwo w Ukrainie i przez ponad pół wieku ukrywało prawdę, zabraniając publicznego wspominania tematu Wielkiego Głodu i upamiętniania jego ofiar. Dopiero wraz z osłabianiem radzieckiego reżimu pod koniec lat 80. temat Hołodomoru zaczął stopniowo zjawiać się w publicznym dyskursie w Ukrainie. Po zdobyciu przez Ukrainę niepodległości tematyka związana z Wielkim Głodem mogła w pełni wyjść z cienia radzieckiej polityki zacierania pamięci: miliony Ukraińców po raz pierwszy mogły poznać prawdę i upamiętnić swych bliskich; w miejscach pochówków ustawiono znaki pamięci, zgodnie z tradycją – chrześcijańskie krzyże; Wielki Głód stał się w Ukrainie przedmiotem badań naukowców oraz publicznej debaty; o ludobójstwie zaczęto także pisać w szkolnych podręcznikach.
Lata 90. były ważnym etapem odkrywania i refleksji ukraińskiego społeczeństwa, zarówno nad Wielkim Głodem jako ludobójstwem, jak i osobistej pamięci o przeżytej tragedii żyjących jeszcze świadków głodów lat 1921 – 1923 oraz 1946 – 1947, których wspomnienia Związek Radziecki chciał wyprzeć ze zbiorowej pamięci ukraińskiego narodu. Rozporządzeniem Prezydenta Ukrainy z 26 listopada 1998 roku przyjęto decyzję o tym, że każda ostatnia sobota listopada będzie obchodzona jako Dzień Pamięci Ofiar Wielkiego Głodu (od 2007 roku – Dzień Pamięci Ofiar Hołodomorów). 28 listopada 2006 ukraiński parlament uznał Wielki Głód 1932 – 1933 za akt ludobójstwa ukraińskiego narodu, za który odpowiedzialność ponosi radzieckie kierownictwo, na czele z Josifem Stalinem. Za prezydencji Wiktora Juszczenki (2005-2010) kwestia Wielkiego Głodu – ludobójstwa otrzymała silne instytucjonalne wsparcie ukraińskiego państwa i stała się jeszcze bardziej obecna w ukraińskim społeczeństwie. Badania opinii przeprowadzone przez grupę socjologiczną „Rating” wykazały, że w listopadzie 2021roku już 85 procent obywateli Ukrainy uważało Wielki Głód lat 1932-1933 za akt ludobójstwa (w listopadzie 2022 roku – 93 procent). Na pytanie, kto powinien ponieść koszty odszkodowań dla rodzin ofiar ludobójstwa, 43 procent Ukraińców wskazało na Rosję, która kontynuuje radzieckie polityczne tradycje i zaprzecza faktom, świadczącym o ludobójstwie, którego Związek Radziecki dokonał na ukraińskim narodzie.
Rafael Lemkin i jego rola
Polski i amerykański prawnik żydowskiego pochodzenia Rafael Lemkin, twórca terminu „genocyd” i jeden z autorów Konwencji ONZ o zapobieganiu zbrodni ludobójstwa oraz kary za jego stosowanie, 21 września 1953 roku na wiecu Ukraińców USA w Nowym Jorku, w 20. rocznicę Wielkiego Głodu, wygłosił referat „Soviet genocide in Ukraine”/”Radziecki genocyd w Ukrainie”, w którym przedstawił własną koncepcję ludobójstwa ukraińskiego narodu. Jednym z jego elementów był wywołany przez Związek Radziecki w latach 1932 – 1933 sztuczny głód w Ukrainie (w 2015 roku artykuł trafił na rosyjską Federalną Listę Literatury Ekstremistycznej). Lemkin angażował się w przedsięwzięcia, które rozpowszechniały pamięć o Wielkim Głodzie, które organizowała ukraińska diaspora w USA.
Pamięć o Wielkim Głodzie we współczesnej Polsce
16 marca 2006 roku Senat RP przyjął uchwałę, w której napisano „Senat Rzeczypospolitej Polskiej solidaryzuje się ze stanowiskiem ukraińskim, aby uznać Wielki Głód w latach 1932 – 1933 za zbrodnię ludobójstwa”. A już 4 grudnia 2006 roku Sejm RP przyjął uchwałę, która wspierała dążenia Ukrainy do uznania Wielkiego Głodu za akt ludobójstwa – „Jednocząc się w bólu bliskich ofiar Wielkiego Głodu w Ukrainie, który w latach 1932 – 1933 kosztował życie milionów mieszkańców ukraińskich wsi, (Sejm) potępia totalitarny reżim, odpowiedzialny za to ludobójstwo”.
W kilku polskich miastach są upamiętniania ofiar Wielkiego Głodu. Między innymi w listopadzie 2008 roku na zewnętrznej ścianie greckokatolickiej cerkwi Podwyższenia Krzyża Świętego w Krakowie ustanowiono pamiątkowy znak, poświęcony ofiarom Wielkiego Głodu.
We wrześniu 2009 roku z udziałem prezydenta Ukrainy Wiktora Juszczenki i prezydenta Polski Lecha Kaczyńskiego na prawosławnym cmentarzu w Warszawie odsłonięto pomnik w formie kozackiego krzyża, który upamiętnia tragedię Wielkiego Głodu. Miejsce wybrano symbolicznie – przy nekropolii działaczy i wojskowych Ukraińskiej Republiki Ludowej, którzy po okupacji części Ukrainy przez bolszewików emigrowali do Polski.
W styczniu 2015 roku w Lublinie, przy prawosławnej cerkwi św. Piotra (Mohyły) odsłonięto pomnik w formie chleba, którego wizerunek nawiązuje do pamięci o tragedii Wielkiego Głodu. Na pomniku obok Ukraińców wspomniano także o polskich ofiarach Wielkiego Głodu.
„Czerwony Głód” Anne Applebaum
Rewolucja Godności była kolejnym krokiem na drodze formowania ukraińskiej obywatelskiej świadomości. W 2015 roku w Ukrainie otwarto dla szerokiej publiczności archiwa radzieckich służb specjalnych, w których znajdują się dokumenty wyświetlające między innymi zbrodnie radzieckiego reżimu w Ukrainie, ludobójstwa Wielkiego Głodu i zacieranie winy radzieckiej władzy.
W 2017 roku amerykańsko – polska badaczka i dziennikarka Anne Applebaum wydała książkę o Wielkim Głodzie „Red Famine. Stalin’s War on Ukraine”/ „Czerwony Głód. Wojna Stalina przeciwko Ukrainie”, która dla anglojęzycznych czytelników stała się kolejnym krokiem do odkrycia ludobójstwa dokonanego na ukraińskim narodzie przez Związek Radziecki. Książka w większości przypadków spotkała się z pozytywnymi ocenami, zarówno krytyków, jak i naukowców. Autorka prezentowała książkę w Stanach Zjednoczonych i Europie. Spotkania odbyły się także w szeregu polskich miast. W Warszawie prezentacja książki odbyła się między innymi w Ukraińskim Domu..
„Obywatel Jones” Agnieszki Holland
10 lutego 2019 roku na 69. Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Berlinie odbyła się premiera filmu polskiej reżyserki Agnieszki Holland „Mr. Jones”, który ukraińscy widzowie mogli obejrzeć pod tytułem „Cena prawdy”. Film powstał w polsko – ukraińsko – brytyjskiej koprodukcji. Opowiada historię młodego walijskiego dziennikarza Garetha Jonesa, który na początku 1933 roku, podczas wizyty w Związku Radzieckim, wbrew zakazom, odwiedził Ukrainę. Pociągiem z Moskwy dostał się do ukraińskich wsi w okolicach Charkowa – stolicy ówczesnej Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej i stał się jednym ze świadków Wielkiego Głodu.
23 marca 1933 roku Jones zwołuje w Berlinie konferencję prasową, podczas której opowiada o skali tragedii, która odbywa się w Ukrainie. Relację z konferencji publikują światowe media między innymi The New York Evening Post i Manchester Guardian. Później Jones opisze to, co zobaczył w Ukrainie w serii artykułów.
Historię tej podróży opisano w książce polskiego dziennikarza Mirosława Wlekłego „Gareth Jones. Człowiek który wiedział za dużo”. W 2020 roku ukazało się ukraińskie tłumaczenie książki. Odpowiedź na konferencję prasową Garetha Jonesa napisał amerykański dziennikarz Walter Duranty – kierownik moskiewskiego biura The New York Times w latach 1926 – 1936, laureat Nagrody Pulitzera w 1932 roku za serię artykułów o radzieckiej industrializacji. W opublikowanym 31 marca w 1933 roku w The New York Times artykule „Russians hungry, but not starving”/”Rosjanie głodują, ale nie umierają”, Duranty stara się zanegować fakty na temat głodu w Ukrainie ukazane przez Jonesa. W artykule Duranty umniejsza skalę głodu w Ukrainie i zaprzecza, że został sztucznie wywołany.
Film Agnieszki Holland stał się jedną z najważniejszych prezentacji tematu ludobójstwa ukraińskiego narodu na świecie.
Drugi etap budowy Muzeum Hołodomoru – Ludobójstwa w Kijowie
Biuro architektoniczne Nizio Design International, znane w Polsce z projektu Muzeum Powstania Warszawskiego i Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, wspólnie z ukraińską firmą Project Systems LTD są projektantami drugiego etapu budowy Narodowego Muzeum Hołodomoru – Ludobójstwa w Kijowie.
Muzeum miało być otwarte już w listopadzie 2022 roku, akurat w 90. rocznicę Wielkiego Głodu. Rosyjska pełnowymiarowa inwazja na Ukrainę spowolniła tempo budowy, jednak jej nie zatrzymała.
Koncepcja muzeum jest ściśle wpisana w ukraińską kulturę i tradycję, w której ważną rolę odgrywa obraz ziemi. Symbolicznym obrazem narracji muzeum jest zwycięstwo światła nad ciemnością, prawdy nad kłamstwem.
Na oficjalnej stronie Narodowego Muzeum Hołodomoru – Ludobójstwa sformułowano jego koncepcję architektoniczną: „Oryginalny budynek muzeum – to obraz prawdy o Hołodomorze, która po dziesięcioleciach jej ukrywania i przemilczania, przełamując pokrywę, wychodzi spod ziemi na światło. Konstrukcja dachu symbolizuje przesunięcie brył ziemi w czasie orki i uosabia działania tysięcy osób, których praca doprowadziła do odkrycia zakazanej prawdy”.
Znaczenie pamięci o Wielkim Głodzie
Niesprowokowana rosyjska pełnowymiarowa inwazja niesie ze sobą na tymczasowo okupowane terytoria Niepodległej Ukrainy rosyjską dezinformację dotycząca ukraińskiej historii, a w szczególności zacieranie pamięci o ofiarach Hołodomoru – Ludobójstwa lat 1932 – 1933 i głodów 1921 – 1923 oraz 1946 – 1947. Wyrazistym przykładem jest demontaż przez rosyjskie okupacyjne wojska pomnika Ofiar Wielkiego Głodu w zniszczonym i okupowanym Mariupolu, pod koniec października 2022 roku. Rosja dokonuje ludobójstwa ukraińskiego narodu, co potwierdza szereg demokratycznych państw. Pamięć o ofiarach hołodomorów w Ukrainie jest tym ważnym czynnikiem, który pozwala ukraińskiemu społeczeństwu przeżyć tragiczną przeszłość poprzednich pokoleń i jest doniosłym wyznacznikiem przezwyciężenia zbiorowej traumy po genocydzie.
Jewhen JAKOWENKO