W sierpniu 2023 roku użytkowników ukraińskich portali społecznościowych zszokował estoński projekt ustawy, który przewidywał czasowe odebranie prawa do głosowania w wyborach samorządowych obywatelom Rosji i Białorusi, a przyczyną szoku nie był sam zakaz, ale fakt, że mieli oni takie prawo. Ukraińska polityczna kultura nie zapewnia jeszcze prawa do głosowania obcokrajowcom, a wielu obywateli Ukrainy nie wie lub zupełnie nie zdaje sobie sprawy z tego, że znaczna liczba krajów w Europie i na świecie umożliwia obcokrajowcom głosowanie przynajmniej w wyborach samorządowych. Jest to, szczególnie w Europie, istniejący już od dość dawna element polityki migracyjnej, który pozwala każdemu, kto tam mieszka na stałe, uczestniczyć w życiu społeczności czy regionu.
Wyborcze statystyki wskazują, że nie tylko Ukraińcy, ale także inni cudzoziemcy zamieszkali w krajach Unii Europejskiej często o tej możliwości prawie nie wiedzą lub z niej nie korzystają. Tam, gdzie jest to dozwolone, frekwencja cudzoziemców w wyborach jest często znacznie niższa od średniej krajowej i wynosi jedynie 12-20%.
Tymczasem udział w wyborach to dla cudzoziemców nie tylko ważne osobiste prawo, ale także skuteczne narzędzie integracji z lokalną społecznością, a także potencjalny sposób wpływania na retorykę i programy lokalnych polityków. Obecność obywateli Ukrainy wśród wyborców może na przykład zmniejszyć chęć populistycznych kandydatów do uprawiania propagowania wrogości wobec Ukraińców. I chociaż w niektórych europejskich krajach wciąż toczy się wewnętrzna polityczna debata na temat celowości prawa wyborczego (prawa do głosowania) dla cudzoziemców, to jednak informacja o dostępnych już możliwościach demokratycznego uczestnictwa, z których obywatele Ukrainy mogą korzystać za granicą jest ważną sprawą.
Prawo do głosowania dla cudzoziemców w Europie
Od 1992 roku prawo do głosowania w wyborach samorządowych jest bezwarunkowym prawem obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej mieszkających w innych krajach UE. Ponadto obywatele państw członkowskich UE mają prawo kandydować w wyborach samorządowych we wszystkich pozostałych państwach członkowskich, jeśli zamieszkują tam na stałe.
Wszyscy obywatele Ukrainy otrzymają to prawo dopiero po przystąpieniu Ukrainy do UE. Choć nie zapominajmy, że według Eurostatu od 2010 roku około 200 tysięcy Ukraińców uzyskało obywatelstwo jednego z państw członkowskich UE i dzięki temu może już korzystać z prawa do głosowania w przypadku przeprowadzki do innego kraju UE.
Polityka Unii Europejskiej, krajów Schengen i Wielkiej Brytanii w zakresie udziału w wyborach cudzoziemców niebędących obywatelami UE (tzw. obywateli państw trzecich) znacznie się różni. 13 krajów – Austria, Bułgaria, Chorwacja, Cypr, Czechy, Francja, Niemcy, Grecja, Włochy, Łotwa, Malta, Polska, Rumunia – ograniczyło się do przyznania prawa głosu wyłącznie obywatelom UE. Kolejne dwa – Hiszpania i Portugalia – wyznają zasadę wzajemności i oprócz obywateli UE umożliwiają udział w wyborach samorządowych mieszkańcom szeregu krajów, z którymi podpisano specjalne dwustronne umowy.
W Portugalii, oprócz obywateli państw członkowskich UE, obywateli Argentyny, Chile, Kolumbii, Islandii, Norwegii, Nowej Zelandii, Peru, Urugwaju i Wenezueli, którzy legalnie mieszkają w tym kraju od ponad trzech lat, a także obywateli Brazylii, w wyborach samorządowych mogą głosować także mieszkańcy Wysp Zielonego Przylądka z ponad dwuletnim stażem pobytu oraz Brytyjczycy, którzy mieszkali na stałe w Portugali przed Brexitem.
Gdzie i kiedy mogą obecnie głosować obywatele Ukrainy
Po koniec 2023 roku obywatele Ukrainy mogą uczestniczyć w wyborach samorządowych/regionalnych w co najmniej 16 krajach Europy. W większości przypadków koniecznym warunkiem uczestnictwa jest status i/lub cenzus rezydenta – trzeba posiadać ważne zezwolenie na pobyt stały i/lub mieszkać w tym kraju przez określony czas, zwykle od 2 do 5 lat. Takie wymagania istnieją między innymi w Finlandii, Szwecji, Estonii, Norwegii, Słowacji.
W zdecydowanej większości przypadków ochrona tymczasowa nie jest pobytem stałym i nie daje prawa do głosowania w wyborach samorządowych. Wyjątek stanowi Irlandia – obecnie jedyny kraj Unii, w którym przedstawiciele organów władzy poinformowali, że Ukraińcy objęci ochroną tymczasową będą mogli wziąć udział w najbliższych wyborach samorządowych, wiosną 2024 roku. Ponieważ Irlandia posiada wysoki w stosunku do liczby ludności odsetek Ukraińców objętych ochroną tymczasową (9. miejsce w UE), lokalna prasa sugeruje, że ukraińskie głosy mogą mieć wpływ na wyniki wyborów w niektórych okręgach wyborczych. Prawo do głosowania w wyborach lokalnych mają także Ukraińcy w Szkocji i Walii, którzy przenieśli się na podstawie wizy „kryzysowej” (Ukrainian Sponsorship Scheme).
W Szwajcarii i Wielkiej Brytanii Ukraińcy mogą brać udział tylko w niektórych wyborach. Przykładowo szwajcarskie ustawodawstwo różni się w zależności od kantonu, a w Wielkiej Brytanii wszyscy cudzoziemcy powyżej 16 roku życia, którzy legalnie tam przebywają, mogą głosować w wyborach w Szkocji i Walii, podczas gdy w Anglii i Północnej Irlandii Ukraińcy takiej możliwości nie mają.
Kraje i warunki dostępu do wyborów samorządowych dla cudzoziemców spoza UE
| Kraj | Warunki |
| Belgia | 5 lat zamieszkania (wybory municypalne i regionalne). |
| Dania | 4 lata stałego zamieszkania. |
| Estonia | Zamieszkanie w Estonii na podstawie zezwolenia na pobyt stały, ukończone 16 lat. |
| Finlandia | 2 lata zamieszkania stanem na 51 dni do wyborów. |
| Węgry | Wszyscy cudzoziemcy ze statusem imigranta, rezydenta lub uznani za uchodźców. |
| Irlandia | Wszyscy cudzoziemcy zarejestrowani na liście wyborców, bez względu na rodzaj stałego pobytu, w tym osoby ubiegające się o azyl oraz Ukraińcy objęci ochroną czasową. |
| Litwa
|
Cudzoziemcy posiadający zezwolenie na pobyt stały, które można uzyskać po 5 latach pobytu w Litwie lub wcześniej jako członek rodziny obywatela Litwy. |
| Luksemburg | Wszyscy cudzoziemcy, którzy posiadają ważne zezwolenie na pobyt i zamieszkują w miejscu głosowania. Warto zauważyć, że do 2022 roku obowiązywał także wymóg zamieszkania – konieczne było zamieszkiwanie w Luksemburgu przez co najmniej 5 lat, ale został on zniesiony, aby ułatwić udział cudzoziemców w wyborach. |
| Niderlandy | 5 lat legalnego zamieszkania (z zezwoleniem na pobyt). Cudzoziemcy mogą brać także udział w wyborach do specjalnego organu – Rady Gospodarki Wodnej. |
| Portugalia | Na zasadach wzajemności – poszczególne kraje. |
| Słowacja | Wszyscy cudzoziemcy, którzy ukończyli 18. rok życia i posiadają pobyt stały (trvaly pobyt). |
| Słowenia | Wszyscy cudzoziemcy, którzy ukończyli 18. rok życia i posiadają pobyt stały (permanent residence permit). |
| Hiszpania | Na zasadach wzajemności – poszczególne kraje. |
| Szwecja | Wszyscy cudzoziemcy zarejestrowani w Rejestrze Demograficznym, którzy mieszkają w Szwecji nieprzerwanie od co najmniej trzech lat. |
| Islandia | Wszyscy cudzoziemcy, którzy mieszkają nieprzerwanie na Islandii od co najmniej trzech lat. |
| Norwegia | Wszyscy cudzoziemcy, którzy mieszkają nieprzerwanie w Norwegii i są zarejestrowani w Centralnym Rejestrze Demograficznym od co najmniej trzech lat. |
| Szwajcaria | Poszczególne kantony mają różną politykę. |
| Wielka Brytania | Wszyscy cudzoziemcy legalnie zamieszkujący w Szkocji i Walii mogą głosować w wyborach lokalnych od 16 roku życia. Głosować mogą także obywatele UE zamieszkujący na stałe w Wielkiej Brytanii |
Prawo głosu dla cudzoziemców: za i przeciw
Różnorodność podejść do głosowania cudzoziemców spoza UE w Europie jest dość paradoksalna.
Na międzynarodowych forach wszyscy wydają się zgadzać, że jest to skuteczny sposób na zapewnienie integracji migrantów zamieszkujących na terytorium kraju, poszanowanie praw człowieka i promowanie skuteczniejszej lokalnej polityki. Można tu wymienić liczne raporty i zalecenia Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy oraz innych międzynarodowych organizacji z lat 90. i 2000. XX wieku.
Jednak w polityce wewnętrznej wszystko wygląda inaczej. We Francji dyskusje toczą się już od 40 lat. Punkt o przyznaniu prawa głosu obcokrajowcom będących rezydentami znalazł się już w programie kampanii François Mitterranda w kampanii 1981 roku i od tego czasu regularnie pojawiał się na porządku dziennym każdej nowej kadencji polityków, ale bez skutków. Najczęściej przeciwko takiej decyzji występują przedstawiciele prawicowych i skrajnie prawicowych politycznych sił i przywołują dwa argumenty: prawo wyborcze powinno być przywilejem obywatela, a przyznanie takiego prawa cudzoziemcom może znacząco wpłynąć na wyniki wyborów w gminach i regionach o dużym udziale imigrantów.
Te kwestie były dyskutowane także w Polsce. W 2018 roku w Ukraińskim Domu odbyły się tematyczne debaty, organizowane przez Fundację „Nasz Wybór” (obecnie Fundacja „Ukraiński Dom”) i warszawskie Radio Kolor, których uczestnicy doszli do wniosku, że przyznanie wyborczych praw członkom społeczności, którzy mieszkają w niej od pewnego czasu i mają z nią ścisłe związki to logiczny i użyteczny krok. Taką opinię wyraził między innymi były prezes Trybunału Konstytucyjnego RP Jerzy Stępień. Punkt o przyznaniu cudzoziemcom prawa wyborczego znalazła się w projekcie zasad nowej Migracyjnej Strategii Polski, opracowanej przez grupę badaczy z organizacji pozarządowych w roku 2021. Jednak generalnie kwestia praw wyborczych imigrantów w wyborach samorządowych w Polsce pozostaje prerogatywą akademickich publikacji i prac wyspecjalizowanych ośrodków badawczych czy organizacji pozarządowych i nie znajduje się w agendzie czołowych politycznych sił.
Walka o prawo do głosowania dla cudzoziemców toczy się także w Niemczech, Hiszpanii i innych europejskich krajach.
Inny obraz wyłania się tam, gdzie obcokrajowcy mogą już głosować. W Szwecji prawo do głosowania dla obcokrajowców ma prawie 50 lat spokojnej historii – od 1975 roku. Luksemburg to wyjątkowy kraj, w którym imigranci stanowią prawie połowę (48%) populacji, ale ich prawa wyborcze nie tylko nie są ograniczane, ale też pod każdym względem promowane, a w 2022 roku zwiększono udział cudzoziemców w wyborach lokalnych, znosząc wymóg stałego pobytu, który wcześniej wynosił 5 lat.
Doświadczenia tych krajów, które od dawna i intensywnie praktykują demokratyczną partycypację imigrantów, pokazują, że przy rozsądnym i zrównoważonym podejściu taka polityka nie stwarza poważnych zagrożeń dla państwa i społeczeństwa.
Pawło Krawczuk